Atom yadrosi ya zarralar fizikasi

VII  BOB. ELEM ENTAR ZARRALAR
Elem entar zarralar fizikasi fizika fanlari  ichida, jum ladan, yadro fizika 
ku rsining  tarixan  eng  so ‘nggi  y illarid a   tarkib  topgan  b o ‘lim laridan 
h iso b lan ad i.  H ozirgi  vaqtda  fiz ik a n in g ,  y ad ro   fiz ik a sin in g   boshqa 
b o ‘lim lardan  fundam ental  qonuniyatlar  o ‘rganilgan  b o ‘lsa,  elem entar 
zarralar fizikasida bu muammolar to ‘Ia hal  etilmagan.
Elementar zarralar tushunchasi o ‘zi murakkabdir. Dastlab bu tushuncha 
tarkibiga boshqa zarralar kirmagan, ichki strukturaga ega bo‘ Imagan sodda 
tuzilgan  zarralar  uchun  qoMlanilgan.  Lekin,  fanning  rivojlanishi  bilan 
elem entar  deb  hisoblangan  zarralar  m urakkab  tuzilishga  ega  ekanligi 
m a’lum bo‘lib, ko‘p zarralar elem entar emasligi aniqlandi. Shunday qilib, 
elem entarlik tushunchasi  fan taraqqiyoti  bilan  o ‘zgarib  kelmoqda.  Yaqin 
vaqtlargacha  (proton,  neytron,  p~-m ezonlarni)  K oinotni  tashkil  etgan 
m a te riy a n in g   b o ‘ linm as  b o s h la n g ‘ ich  e le n m e n tla ri,  y a ’ni  d u n y o  
tuzilishining eng kichik «g'ishtchalari» deb hisoblanib kelgan edi. Am m o 
m ikrodunyo  tuzilishining  elem entar  zarralari  ustidan  hozirgi  zam on 
tadqiqotlari  ularning m a’lum sharoitlarda bir-biriga aylanishini aniqladi.
M asalan, proton yadro tarkibidaneytrongap  —»  n + p  + +  v   va,  aksincha, 
neytron  protonga  n  —>  p  +  (3~ + i7  aylanishi  mumkin.  Lekin,  bundan 
proton-neytron,  pozitron  va  neytrinodan,  neytron  esa  proton,  elektron, 
antineytrinodan  tashkil  topgan  degan  m a’no kelib chiqm aydi.
Hozirgi vaqtda yuzlab zarralar aniqlandi, bu zarralar tarixan nom lanishi 
b o ‘yicha ele m en ta r z a r r a la r  deb ataladi. Bu zarralardan qaysilari haqiqiy 
elem entar  zarralar  ekanligini  aniqlash  qiyin.  Lekin  haqiqiy  elem entar 
zarralar  yoki  fundam ental  zarralar  m avjud  deb  qaraladi,  uni  aniqlash 
muammosi  kun tartibidan  olingan  emas.
H ozirgi  v aq td a  elektron,  m yuo n ,  tao n ,  u larn in g   a n tiz a rra la ri  va 
neytrinolari, kvarklar,  fotonlar, oraliq  W%  Z° bozonlar haqiqiy elem entar 
zarralar deb hisoblanadi.
Elem entar zarralar kashf etilishining tarixiy davrlariga nazar tashlasak, 
1930  — 1935-yillarda  atom  nazariyasi  asosan  tugallangan  edi.  O ddiy 
holatdagi  m oddaning  deyarli  ham m a  xossalari  m usbat  zaryadli  yadro 
atrofida harakat qiluvchi manfiy zaryadli elektronlar deb qarab, m atem atik

---

y o ‘l  bilan  keltirib  chiqarilishi  mumkin  edi.  Bu  davrga  kelib,  elementar 
zarralardan elektronni  1895-yilda ingliz fizigi J.J.Tomson katod nurlarini 
o ‘rganishda kashf etdi.
1919-yilda Rezerford hammayadrolartarkibiga kiruvchi protonni, 1932- 
yilda J. Chadvik massasi proton massasiga yaqin neytral zarra -  neytronni 
k ashf etdi.  Elektromagnit  maydon  kvanti  foton  tushunchasini  birinchi 
marotoba  fizika  faniga  M.  Plank  va A.  Eynshteyn  ishlari  asosida kiritdi. 
A. Kompton  ishlari asosida esa foton elementar zarralar qatoriga kiritildi. 
Foton  elektrom agnit  maydon  kvant  bo‘libgina  qolmay,  elektrom agnit 
ta’simi tashuvchi vositachi «zarradir». Fotonni zarraga o ‘xshatish mumkin.
C hunki  u lar  xu ddi  z arralard ek   o ‘z  im pulsiga  P r  =  E y l с  ega.  U
zarralardek  boshqa  zarralar  bilan  to ‘qnashadi.  Lekin  tinch  holatdagi