Atom yadrosi ya zarralar fizikasi

x  qalinlikdagi
poX 
~,b
nishonda 
Ns  = —— -6,02-10“  yadro/m2yadromavjudliginihisobgaolsak, 
/1
reaksiya chiqishi: 
У,  = 
• 6,02-10"6, bunda  zichligi, 
A esa atom ogMrligi.
5.7-§. Yadroviy reaksiyalarning turli mexanizmlari
Turli  yadroviy  reaksiyalarni  har  taraflama to‘g‘ri  tushuntirib  beruvchi 
nazariya hozirgacha yaratilgan emas.  Shuning uchun  yadroviy reaksiyalar 
turli  soddalashtirilgan mexanizm yoki  modellar asosida tushuntiriladi. Bu 
mexanizm  yoki  modellar  asosida  yadroviy  reaksiyalarning  u  yoki  bu 
xususiyatlari to‘g‘ri tushuntirilishi mumkin.
Yadroviy reaksiyalarning quyidagi  mexanizmlari mavjud:
1.Bor kompaund yadro mexanizmi.  1936-yilda Nils Bor taklif qilgan 
yadro mexanizmiga ko‘ra, yadro reaksiyasi ikki bosqichdan iborat. Birinchi 
bosqich  nishon-yadro  bilan  zarraning  birikma  (kompaund)  holat  tashkil 
etishidan  iborat, ya’ni a + A —>C*.
Birikma holat  C*  har doim kuchli  uyg‘ongan  boMadi,  ikkinchi  bosqich 
esa  birikma  holatning  u  yoki  bu  zarraga  parchalanishidan  iborat,  ya’ni 
C* —»B + b.  Demak,  bu mexanizmga asosan reaksiya quyidagicha o‘tadi: 
a+A —>C* —»B+b.
Bu  mexanizmga  ko‘ra,  yadroviy  reaksiyaning  boMib,o‘tishi juda  sekin 
yuz beradi  deb qaraladi.
2. Bevosita o‘zaro ta’sirli yadroviy reaksiya. Bunday reaksiyada nuklon 
yadrodagi  bir yoki  ko‘pi  bilan  ikkita-uchta nuklon  bilan ta’sirlashadi yoki 
biror zarra almashish bilan ta’sirlashadi deb hisoblanadi. Bu holdakompaund 
yadro hosil boMmaydi. Bunga (d, n), (d, p) uzilish reaksiyalari va (p, d), (n, 
d)  ilish reaksiyalari misol boMa oladi. Uzilish reaksiyasida tarkibiy qismga 
ega bo‘ lgan birlamchi zarra deytrondagi nuklonlaming biri yadro tomonidan 
«uzib» olinadi. Ilish reaksiyasida esa, aksincha, birlamchi nuklon yadrodan 
bitta nuklonni  ilib oladi, deytronga aylanadi.

---

3. Kulon o‘yg‘onish. Bunda yadro oldidan uchib o‘tayotgan zaryadlangan 
zarraning kulon maydoni ta’sirida yadro  uyg‘ongan  holatga o‘tib qoladi.
4.  B ir  yoki  bir  nechta  zarralar  hosil  boMishi  bilan  yuz  beradigan 
yadroviy  reaksiya  mexanizmi.  Bu jarayonda  birlamchi  zarra  energiyasi 
109 
eV dan yuqori boMganda yadro reaksiyasi natijasida bir yoki bir nechta 
ikkilamchi zarralar hosil boMadi. Juda yuqori energiyalarda barion-antibarion 
juftlari ham hosil boMishi mumkin.
5.7.1. Yadro reaksiyalarining kompaund yadro mexanizmi
N.Bor 1936-yilda yadro tomchi modeligaasoslanib yadroviy reaksiyalar 
nazariyasini yaratdi. U yadroviy reaksiya ikki  bosqichda boMadi  deb  faraz 
qildi. Birinchi bosqichda  a  -zarra A-yadro-nishon bilan birikib kompaund 
yadro C* ni hosil qiladi, ikkinchi bosqichda uyg‘ongan holatdagi kompaund 
yadro 
b zarra chiqarib parchalanadi. Umumiy holda reaksiyani quyidagicha 
yozish mumkin:
a + A —»C *—»B + b 
(5.7.1)
Kompaund  yadro  yashash  vaqti  yadro  vaqti  tyad  =  10”22 -   1 O'23  s  dan 
katta  boMadi.  Bunday  boMishligi  yadroga  tushayotgan  a -z a rra   o‘z 
energiyasini nishon-yadro nuklonlari bilan to‘qnashib energiyasini yo‘qotadi. 
Uning  energiyasi  yadrodagi  nuklonning  bogManish  energiyasidan  kichik 
boMib,qoladi va endi u nishon-yadrodan chiqib keta olmaydi. Hosil boMgan 
kompaund yadro uyg‘ongan holatda boMadi.  Shunisi muhimki, kompaund 
yadro  tarkibidagi  bitta  ham  nuklon  bogManish  energiyasini  yengib  chiqib 
ketish  energiyasiga ega emas.
Masalan,  nishon-yadroga  zarra  tomonidan  olib  kelingan  uyg‘onish 
energiyasi  15 MeV, kompaund yadrodagi nuklonlar soni esaA =  100 boMsin. 
U holda har bir nuklonning uyg‘onish energiyasi 0,15 MeV ga teng. Nuklon 
yadrodan  chiqib  ketishi  uchun  esa  uning  kinetik  energiyasi  bogManish 
energiyasi (8 MeV) dan  katta boMishi kerak.
Vaqt o'tishi bilan bu ortiqcha 15 
MeVenergiya kompaund yadro nuklonlari 
o‘rtasida bir necha xil  taqsimotda boMadi. Tasodifan  shunday  fluktuatsiya 
vaziyati vujudga keladiki, bunda yadro sirtidagi biror nuklonda yadroni tark 
eta oladigan darajada energiya yigMlib qolishi mumkin. U holda ehtimolligi 
juda kichik boMgan  «bugManish» jarayoni yuz beradi  va nuklon  yadrodan

---

chiqib ketadi.
Shunday  qilib,  kuchli  o ‘zaro  ta’sir  uyg‘ongan  yadroda  nuklonlararo 
uyg‘onish  energiyasini  intensiv  ravishda  qayta  taqsimlab  turishini 
ta’minlaydi.
Kompaund  yadro  o ‘zining  qanday  vujudga  kelganligini  butunlay 
«unutgandan» so‘ng yemirilish amalga oshiriladi.
Kompaund  yadroning  parchalanish  turi  uning  uyg‘onish  energiyasiga, 
harakat  miqdori  momentiga  va  boshqa  xarakteristikalarga  bog‘liq.  Lekin 
kompaund  yadroning  parchalanish  turi  uning  vujudga  kelish jarayoniga 
bog‘liq  emas.
Tajribada  birlamchi  a   va  ikkilamchi