Atom yadrosi ya zarralar fizikasi

h,  zarraning 
yashash vaqti:  Д/  ^ —— = -----
j ,  ta’sir radiusi  R  = c &t  ^ -----.
me

---

Nuklonlaming o‘zaro ta’sirlashuvida yadro maydonida massasi - 2 7 0
me 
boMgan zarra hosil qiladi. Hozirgacha bunday maydonning toMa nazariyasi 
mavjud  emas,  biroq  taqribiy  nazariyalar tadqiqotlar olib  borishda  muhim 
qurol  boMib,hisoblanadi.
Shunday qilib, mavjud boMgan tajriba dalillari nuklonlararo o‘zaro ta’sir 
potensialining yagona shaklini tanlab olishga imkon  bermadi. Hatto  ikkita 
erkin  nuklon  uchun  ham  o‘zaro  ta’sir  potensiali  toMa  aniq  emas.  Hozirgi 
kvant  mexanikasi  apparatining  murakkabligi  yadro  xususiyatlarini  yetarli 
darajada  tahlil  qilish  uchun  imkon  bermaydi.  Yadro  xarakteristikalarini 
hisoblash uchun zamonaviy hisoblash mashinaiarining quvvati hatto A  =  5 
boMgan yengil yadrolarga ham yetmaydi.
Shu sababli, hozircha yadro xususiyatlarining barcha ta’sirlarini hisobga 
olgan  hisoblashning  iloji  yo‘q.  Real  yadroning  xarakteristikalarini  emas, 
balki  matematik  va  fizik jihatdan  soddalashtirilgan  yadro  modellari  deb 
ataladigan har xil sistemalaming xususiyatlarini hisoblashga to‘g‘ri keladi. 
Yadro modeli  tajriba natijalariga asoslangan  holda tanlab olinadi,  so‘ngra 
bu modelga mos keluvchi turlicha taxminlar ishlab chiqiladi. Demak, birgina 
fizik jarayonni  bayon  qilish  uchun  turlicha  modellar  mavjud  boMishi 
mumkin.
Yadroning xususiyatlarini hisoblash mumkin boMishi uchun model yetarli 
darajada sodda boMishi shu bilan birga hech boMmaganda u real yadrolarning 
xususiyatlarini  taxminan  aks  etishi  lozim.  Har  qanday  model  yadro 
xususiyatlari  haqidagi  fizikada  mavjud  boMgan  bilimlarning  xulosasi  va 
umumlashuvidan  iboratdir.  Har qanday  model  yadro  xususiyatlarini  toMa 
aks ettira olmaydi.  Shuning uchun  har bir modelning qoMlanish chegarasi 
mavjud. Model tadqiqotlami davom ettirishda asosiy yo‘nalishni ko‘rsatadi 
va har xil xossalami ma’lum nuqtai nazardaturib bir-biri bilan bogManishga 
imkon beradi.
Yadro modellari  ikki  xil boshqa-boshqa yo‘nalish  asosida yaratilgan.
Birinchi  yo‘nalish  «Kuchli  o‘zaro ta’sir modellari».  Bu  modelga  ko‘ra, 
yadro  o‘zaro  kuchli  ta’sir  etuvchi  va  o‘zaro  kuchli  bogManishda  boMgan 
zarralar ansambli deb qaraladi.  Moddalaming bu guruhiga «Suyuq tomchi 
modeli»,  «alfa zarra model»,  «birikma yadro modeli» mansubdir.
Ikkinchi  yo‘nalish  «erkin  zarralar  modellari»,  bunda  har  bir  nuklon 
yadroning  boshqa  nuklonlaming  o‘rtachalashtirgan  maydonida  deyarli

---

bog‘ Iiqsiz  erkin  ravishda  harakatlanadi.  Bu  guruhga  fermigaz,  qobiqli, 
umumlashgan yoki kollektiv modellar kiradi.