|
N
birgalikda m assa soni A deb atala
boshlandi. Bunda:
A
=
Z+N.
Barcha yadroviy reaksiyalarda massa soni
saqlanadi. Bunda nuklonlar yoki barion soni saqlanishi deb ham ataladi.
Yadroni belgilashda kimyoviy belgisi quyidagicha ifodalanadi:
■
Bunda:
X -
kimyoviy belgisi;
A -
massa soni; Z - yadro zaryadi.
Masalan, ,H e , ^ O , U , bunda geliyning massa soni - 4, zaryadi - 2,
neytronlari - 2. Kislorodda massa soni - 16, zaryadi - 8, neytronlari - 8.
Uranda massa soni - 235, zaryadi - 92, neytronlari - 143 ta.
M assa soni massa atom birligida hisoblangan yadro massasidan -1 %
gacha farq qilishi mumkin.
Atom yadrosining yana m uhim xususiyati zaryaddir. Yadro zaryadi
yadroni tashkil etgan zarralar zaryadlari yigMndisiga teng boMishi kerak.
Yadro proton va neytronlardan iborat ekan, neytron zaiyadsiz neytral zarra.
U holda yadro zaryadi protonlar zaryadlari yigMndisiga teng boMadi. Proton
zaryadi musbat miqdor jihatdan elektron zaryadiga teng:
e —
1,6-10-19 Kl.
Shunday qilib, tartib nomeri Z boMgan biror element atomining yadrosi Ze
zaryadga ega.
Masalan:
\ H
— vodorod yadrosi uchun Z = 1, zaiyad m iqdori +*He
— geliy yadrosi uchun Z = 2, zaryad miqdori
+2e;
'g О
— kislorod yadrosi uchun Z = 8, zaryad miqdori +8e;
f 2U
— uran yadrosi uchun Z = 92, zaiyad miqdori
+92e.
Yadro zaryadi yadroda protonlar sonini xarakterlaydi, lekin yadroda
zaryad taqsimotini anglatmaydi.
Yadro zaryadi yadrodagi protonlar soniga o ‘z navbatida atom qobigMdagi
e le k tro n s o n ig a (ato m h a r d o im n e y tra l boM gani u c h u n ) yoki
Mendeleyevning elementlar davriy sistemasidagi tartib raqam iga teng.
Yadro zaryadini aniqlashning ko‘pgina usullari mavjud:
1. 1913-yilda kashf etilgan ingliz olim i Mozli qonuniga k o ‘ra, yadro
zaryadi ushbu yadro atomi qobigMdan chiqayotgan xarakteristik rentgen
nurlar chastotasi
v
quyidagi bogManishga ega:
4 ^ =
a z
-
b
-
Xarakteristik rentgen nurlanishi atom ning ichki (masalan,
K, L, M
va
h.k.) qobiqlarida hosil boMgan bo‘sh o ‘rin!ami yuqori qobiqdagi elektronlar
egallaganda hosil boMar edi. Nurlanish seriyalardan iborat boMib, berilgan
nurlanish seriyasi uchun
A
va
В
o ‘zgarm as koeffitsientlar elem ent turiga
bogMiq emas. Demak,
A \ a .B
koeffitsientlar maMum boMsa, xarakteristik
rentgen nurlanish chastotasini ( к ) tajribada oMchab, elem entning tartib
nomeri Z ni aniqlash mumkin.
2.Atom yadrosining zaryadini 1920-yilda Chadvik qoMlagan usul bilan
ham aniqlash mumkin. Bunda a -z a rra la rn in g yupqa m etall yaproqcha
(plyonka)lardan sochilishi uchun Rezerford keltirib chiqargan formuladan
foydalaniladi:
bunda:
d N - Q
burchak y o ‘nalishidagi
d f l
fazoviy burchak ichida
sochilgan a - z a r r a la r soni:
N 0—
zarralarning dastlabki soni;
n -
muhitning hajm birligidagi yadrolar soni;
d
- m u h i t qalinligi.
Berilgan radioaktiv preparat uchun a-zarralarning tezligi
Q
m a’lum.
Rezerford tajribasi (1.2.1) formula yordamida sochilgan a-zarrachalarni
hisoblab, sochuvchi yadro zaryadini topish mumkin.
3.
Elektr zaryadning miqdori barcha yadro jarayonlarda saqlanadi. Bunga
elektr zaryadning saqlanish qonuni deb ataladi. Shunga ko‘ra, yadro
reaksiyalar va yemirilishlarida zaryad balansiga ko‘ra aniqlash mumkin.
Y adro m assasi. Massa moddiy obyektning eng muhim xususiyatlardan
biri bo ‘lib, jismning inersiya, gravitatsiya va energiya oMchamlari boMib
xizm at qiladi. Yadro massasi atom massasi birligida oMchanadi. M a’lumki,
atom neytral holatda boMadi. B ir m assa atom birligi tariqasida l2C
massasining 1\12 qismi olingan.
1
m.ab.
= — l2C = ——— = ------
-
— =- = l,66-10-34g
12
12
N
a
6,025 10
Eynshteyn qarashiga ko‘ra, massa bilan energiya orasidagi bogManish
qonuniga asosan har qanday M massali obyektga shu massaga mos
E = me2
energiya va aksincha,
E
energiyaga
M = Els2
tenglik bilan ifodalanuvchi
m assa to ‘g‘ri keladi.
1 m.a.b.ga mos keluvchi energiya
E
=
me2
= 1,66- 10'24g -9-Ю20
~
=
14,94-
XQ^erg
= 931,5
MeV.
s'
Yadro fizikasida massa va energiya
e V
(elektronvolt) larda oMchanadi.
yoki
\eV = 4,8-lO-'°CGSE —
5 = 1,6- 10'12erg = 1,6- 10'19J :
300
1
eV = l,6-
1(Г19
К1Л
F=1,6-10_1V
1
e V
dan katta birliklari
keV, MeV, GeV
va h.k. Bunda:
1 ke V = 103 eV;
1 MeV = 106 eV;
1 GeV = 109 eV.
Nisbiylik nazariyasiga asosan massa bilan tezlik orasidagi bogManish:
Do'stlaringiz bilan baham: |
