Атидан кам бўлмаган буюк неъмат

Деградация сўзи поляк тилидан олинган бўлиб, (Degradaya-лотин тилида эса degradation) “секин-асталик билан камайиш” ва “пастга кетиш” деган маънони англатади.

Тупроқ деградацияси – бу жараёнлар йиғиндиси бўлиб, улар тупроқларнинг функциясини ўзгаришига, хоссларининг миқдор ва сифат кўрсаткичларининг ёмонлашишга ва унумдорликнинг пасайишига олиб келади, яьни табиий ва антропоген омиллар таъсирида элементларнинг экологик тизимда тупроқларнинг турғун хоссаларининг бузилиши, хўжалик нуқтаи назардан баҳосининг тушиши ва самарадорликнинг пасайишидир.

Юқорида келтирилган аниқликларни тупроқ элементар ареалидаги барча комплекс деградацияга оид ўзгаришларга қўллаш мумкин ва шу билан бирга аниқ бир деградация турига ҳам тадбиқ қилса бўлади. Бу ёндошишлар тупроқ структуралари қоплами кўламида тарқалиши мумкин.
Замонавий тупроқшунослик тушунчасида “тупроқ деградацияси” ёки “тупроқ қоплами деградацияси” антромарказлашган вазият кўринишида баҳоланади ёки қулайлик вазияти сифатида ва инсонни ўраб турган атроф-муҳитдаги ҳотиржамлик ва фаровонлик тушунилади.
Ернинг устки қисмида тупроқ қопламига эга бўлмаган ерлар (кумлар, очиқ тоғ жинслари, қиялик ҳосилалари ва бошқалар) назарий жихатдан деградацияга учрамайди ёки кучсиз деградация тасирида бўлади. Шу сабабли ер деградацияси ёки тупроқ деградацияси деб юритилади.
Кўп ҳолатларда «тупроқ қопламининг деградацияси» термини ишлатилади. Кенг ва аниқ маънода (ДКД) фойдаланиладиган (жумладан, қишлоқ хўжалигида) ерларнинг функционал тавсифининг ёмонлашиши, табиий шароитда ўзгариши, табиатдаги фойдаланиш тизимига мослашиши, тор маънода эса қишлоқ хўжалигида фойдаланиш шароитининг ёмонлашиши табиий ва техноген омиллар таъсирида иқтисодий самарадорлигининг камайишига етакловчи ёки хўжалик юритиш тизимида пайдо бўлаётган экологик хафсизликни англатади.
Тупроқ деградациясининг антропоген омиллари икки гуруҳга бўлинади: мақсадли тавсифланадиган ва мақсадсиз йўналтирилган.
1. Мақсадли йўналтирилган ─ бу тупроқларнинг хоссаларига аниқ йўналишда таъсир қилишга қаратилган.
2. Мақсадсиз йўналтирилган ─ бу тупроқ қопламига комплекс аралашган ҳолда таъсир қилиб, унинг хоссаларининг ўзгаришига олиб келиши мумкин.
Тупроқ деградацияси қуйидаги турларга бўлинади:
1. Физик ва механик деградация. Тупроқ гранулометрик таркибининг ўзгариши билан тупроқ материалларининг ёмонлашиш жараёнини кузатилиши, тупроқ қатламларининг назоратсиз қолиши, уларнинг зичлашиши, ҳаво ва сув режимларининг бузилишидир.
2. Кимёвий ва физикавий деградация.
Тупроқнинг кимёвий ва физикавий деградацияси – бу тупроқ сингдириш сиғимидаги жараёнлар, жумладан кислоталик-ишқорийлик хоссаларини, оксидланиш-қайтарилиш потенциалини, макро- ва микроэлементларини ҳамда ўсимликлар учун зарур бўлган ҳаёт элементларининг салбий томонга ўзгаришидир.
3. Биологик ва биокимёвий деградация. Биологик ва биокимёвий деградация – бу тупроқ органик қисмининг ўзгариши ва сифатининг ёмонлашиши, тупроқ организмларини сифат ва миқдор таркибининг салбий томонга ўзгаришидир.
Тупроқ деградациясининг ўзига хос турларидан бири - тупроқларнинг заҳарли кимёвий ва органик бирикмалар, оғир металлар, нефт ва нефт маҳсулотлари ҳамда радиоктив элементлар билан ифлосланишидир.
Тупроқ деградациясининг асосий турларига: тупроқнинг физикавий, физик-кимёвий, биологик хоссаларига, ҳаво, сув ва иссиқлик режимига салбий таъсир этувчи, эрозия, дегумификация жараёнлари, қатламларнинг зичланиши, кислоталикнинг ортиши, иккиламчи шўрланиш, ботқоқланиш кабилар киради.
Тупроқ деградациясининг даражалари: тупроқ деградациясининг барча турлари ҳар хил даражада бўлиши мумкин, яъни кучсиздан кучлигача ва ҳ.к. Тупроқ деградацияси миқдор кўрсаткичлари ёрдамида ажралиб туради ёки сифат белгилари кўринишида ҳам бўлади.
Тупроқ деградацияси қуйидаги типларга бўлинади:

• 
  технологик (ердан узоқ муддат фойдаланиш)
  
• 
  тупроқ эрозияси
  
• 
  шўрланиш
  
• 
  ботқоқланиш
  
• 
  тупроқнинг ифлосланиши
  
• 
  чўллашиш (қурғоқчилик).
  

Атроф-муҳит ва тупроқ қопламининг деградациясини баҳолашда айрим олимлар томонидан таклиф қилинган қуйидаги градациядан (5-жадвал) фойдаланиш мумкин.
5-жадвал
Атроф-табиий муҳит деградациясининг градацияси

№