Атидан кам бўлмаган буюк неъмат

§2.1. Тупроқ деградациясининг турлари ва унга таъсир этувчи омиллар

Унумдор тупроқ ─ бу инсон ҳаёти учун яратилган табиий ресурс, тоза ҳаво, тоза сувдан аҳамияти жиҳатидан кам бўлмаган буюк неъмат.
Француз зоолог-эколог олими Жан-Дорст таъбири билан айтганда, тупроқ бизнинг энг қимматбаҳо бойлигимиз. Ҳаёт ва ерни устки биоценозлари учун қулайлик, табиий ва сунъий ернинг энг устки юпқа қатлами билан боғлиқ инсонлар ҳаёти учун зарур бўлган барча маҳсулотлар тупроқдан олинади. Шунинг учун биз тупроқни, она заминни асраб-аввайлашимиз зарур.
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг 1992 йил Рио-де-Жанейро шаҳрида ўтказилган «Атроф-муҳит ва ривожланиш» мавзусидаги халқаро конференциясининг қарорида тупроқ муҳофазаси ва ундан оқилона фойдалаланиш давлат сиёсатининг марказий бўғини бўлиши кераклиги, тупроқнинг ҳолати инсонларнинг тақдирини белгилаши ва атроф-муҳитга ҳал қилувчи таъсир кўрсатиши таъкидланган. Айрим маълумотларга қараганда, бугунги кунда дунё бўйича эрозияга, дефляцияга учраган ва хафли дефляцияга мойил қишлоқ хўжалик экинлари экиладиган майдонлар 50 фоиздан кўпчиликни ташкил қилмоқда ва бу жараён давом этмоқда.
Ер деградацияси деган аниқ бир тушунча йўқ, чунки кўп ерларнинг устки қисми тупроқ қатламига эга, шунинг учун бир вақтнинг ўзида тупроқ деградацияси ер деградацияси ҳам деб юритилади. Қуйида бир қатор мазмуни бир бирига яқин бўлган таърифлар келтирилган.
“Тупроқ деградацияси – бу инсон фаолияти таъсиридаги жараёнлар йиғиндиси ва тупроқнинг инсонлар ҳаётини қўллаб-қувватлайдиган қобилиятини камайтиришдир” (GuidelinesforGeneralAssessment,1988).
“Тупроқ деградацияси ва ер табиий ва антропоген жараёнлар йиғиндисини кўрсатадиган тупроқнинг физик функциясининг ўзгаришига ва уларнинг миқдор ва сифатини ҳамда хоссаларининг ёмонлашиши, ерларнинг табиий ишлаб чиқариш аҳамиятининг пасайишига олиб келади” (Методика определения размеров ушерба и деградация почв и земель, 1994).
“Тупроқ деградацияси – ҳудди жараёндек белгиланиб, маҳсулот ишлаб чиқариш ёки хизмат кўрсатиши аниқ ваёки тупроқнинг потенциал қобилиятининг сифат ёки миқдор жихатдан пасайишидир” (Glass, 1979).
“Мустаҳкам антропоген ёки табиий салбий жараёнлар хусусиятига эга бўлган маҳсулдорликнинг пасайишига ёки маҳсулот сифатига ва мос ишлаб чиқариш даражасини тиклаш учун ҳаражатларнинг ошиши тупроқларнинг деградацияси ҳисобланади” (Герасимов ва б., 2003).
“Тупроқ деградацияси – бу тупроқ тизими вазифаларининг ўзгариши ёки таркиби ва қаттиқ фазанинг тузилиши ва тупроқнинг бошқариш вазифалари, мавжуд натижаларнинг экологик меъзонлардан четга бурилиши ва барча кўрсаткичлари ҳамда инсон ва биоталар учун муҳим вазифаларининг ёмонлашишидир” (Герасимова ва б., 2000).
“Тупроқ деградацияси деганда, барча тупроқ хоссалари, функциялари йиғиндиси, табиий режимлари ҳамда экологик тизимлар элементи сифатидаги тупроқ вазифаларининг ўзгаришининг жараёнлари ва натижалари тушунилади” (Карманов, Булгаков, 1998).