Atamalari bilan ifodalanadi. Yuridik adabiyotlarda

Davlat mexanizmi muayyan obektiv tamoyillar asosida amalga oshiriladi, bu esa jamiyatni davlat tomonidan idora etishning samaradorligini taminlash kafolati hisoblanadi. Qonun chiqarish va ijro etish vakolatlari ayni bir shaxs qo`lida yoki ayni bir organ ixtiyorida jamlangan bo`lsa, erkinlik mavjud bo`lmaydi, zero davlat boshlig`i yoki parlament noto`g`ri qonunlar qabul qilishi va ulardan turli maqsadlarda foydalanishi mumkin. Shu sbabli hokimyatlar bo`linishi printsipiga amal qilinishi lozim. Hokimyatlar bo`linishi uchala hokimyatning muvozanatini, tengligini hamda ularning o`zaro bir-birini tiyib turishini va qarama-qarshi tasir etishini taminlovchi tizmidir.
Davlatga o`z hokimyatini amalga oshirish imkonini beruvchi tashkiliy modiy kuch – bu davlat apparatidir. Bu apparat davlatning nimadan tashkil topganligini anglatadi. Davlat apparati – davlat hokimyatini amalga oshiruvchi organlar tizmi. U davlat oldida turgan maqsad va vazifalarni bajarishga qaratilgan asosiy funksiyalarni ado etadi. Apparat – jamiyatda boshqaruvni amalga oshiruvchi lavozimli hodimlar va boshqaruv organlar yig`indisidir. Davlat va huquq nazariyasida davlat hikimyatini amalga oshiruvchi maxsus tashkilot <> va <> atamalari bilan ifodalanadi. Yuridik adabiyotlarda <> va <> degan tushunchalar ko`p uchraydi. Bu tushunchalar bir xil ma`no va mazmunga ega . Lekin <> kengroq tushuncha bo`lib, unga davlat organlaridan tashqari, davlat apparati ishini tashkil qiluvchi va unga yordam beruvchi bo`limlar, muassasalar ham kiradi. Ularga tayanib, davlat apparati o`z faoliyati – davlat funksiyalarini amalga oshiradi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, huquqiy islohotlarda davlatning ro`li, uning bosh islohotchilik xususiyatlarini ushbu sermazmun ishni amalga oshirishda davlatning, davlat organlarining va eng asosiysi, davlat mehanizimining tutgan o`rni beqiyosdir. Davlat mexanizimida jamiyat oldidagi iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy sohalardagi vazifa va funksiyalarni bajarish maqsadida, bir qanchha davlat organlari iyerarxiya asosida yagona bir tizimga birlashadi. Shuningdek, u o`z funksiyalarini bajarib, davlat hokimyatini amalga oshiradi.
Davlat mehanizimi davalt apparatiga nisbatan ancha keng va muarkkab. U davalat apparati va tashkilotlar tizmidan iborat bo`lib , ular vositasida davlat hokimyati amalga oshiriladi va jamiyat ustidan davlatnin rahbarligi ta`minlanadi. Har qanday holatda ham barcha tarkibiy qismlarning faoliyati uning o`z oldiga maqsad, vazifalari va funksiyalarini amalga oshirishga qaratilgandir. Davlat mexanizimi davlat apparatidan tashqari davlat korxona va muassasalarini ham o`z ichiga oladi va harbir davlat organi, tashkiloti vakolatlari va faoliyat doirasining muayyan huquqiy asoslarga ega ekanligi, davlatning o`z oldiga qo`ygan maqsad va vazifalarini hamda funksiyalarini amalga oshirish uchun tashkiliy, moliyaviy va boshqa vositalar bilan ta`minlaganligi uning mihim belgilaridan hisoblanadi.
Broq bu o`rinda gap o`ziga xos qisimlardan iborat bo`lgan, ular o`rtasidagi aloqalar davalt shaklini belgilab beruvchi muayyan tarkibdagi boshqaruv tizmi haqida boradi. Bunda davlatning ham <> ham <> ni belgilab beruvchi <> tushunchasi asosiy tushuncha hisoblanadi. Shuning uchun ham biz << davlat apparati>> va <>ni sinonim sifatida tushunamiz.
Hokimyatlar bo`linishi prinsipi – bu davlat hokimyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimyati tarmoqlariga taqsimlanishidir. Davlat hokimyati vakolatlarining taqsimlanishi (mohiyati) – bu hokimyat har uchala tarmog`ining muvozanatini, tengligini hamda ularning o`zaro bir-birini tiyib turishini va qarama-qarshi ta`sir etishini ta`minlovchi tizimdir. Ayni paytda ushbu organlar vakolatlari shundayki ular bir-biridan xoli harakat qila olmaydi va davlat hokimyati uch mustaqil tarmoq kooperatsiyasi jarayonida amalga oshiriladi. Hokimyat vakolatlari taqsimlanishi prinsipi mazmunini tavsiflovchi quyidagi jihatlarni ko`rsatib o`tish mumkin: - demokratik davlatlarda hokimyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlari o`zaro yagona davlat mexanizimi bilan chambarchas bog`lanibgina qolmay, balki nisbatan ular mustaqil hamdir; - qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud funksiyalarini amalga oshiruvchi davlat organlari o`rtasida hokimyatlarning muayyan nisbati mavjud bo`ladi hamda cheklovlar va muvozanat tizmi amal qiladi. Hokimyat vakolatlari taqsimlanishi prinspi davlat va huquq nazariyasining asosiy kategoriyalaridan biri bo`lib, unga ko`ra yagona davlat hokimyati mustaqil va bir-biriga bo`ysunmaydigan qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimyatiga bo`linadi (ular bilan bir qatorda ba`zan ta`sis etuvchi, saylovchi va nazorat hokimyati ham ajratiladi ). Ushbu prinspning vazifasi davlat hokimyati to`laligicha bir shaxs yoki organ qo`lida jamlanishiga yo`l qo`ymaslikdan iboratdir. Shuni aytib o`tish joizki hokimyatning to`liq bir shaxs yokim organ qo`lida jamlanishi demokratiya va inson huquq hamda erkinliklariga bevosita xavf tug`diradi, avtoritar tuzim o`rnatilishiga olib keliadi.
Hokimyat vakolatlarini taqsimlash nazariyasi fransuz mutafakkiri Sh.L.Monteskening <> asarida bayon etilgan. Uning fikricha, adolatli qurilgan davlattda hokimyat yagona emas, balki aksincha bir-biriga tobe bo`lmagan uchta hokimyat qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimyati bo`lishi shart. Ularning har qanday ko`rinishda biron-bir organ yoki shaxs qo`lida mujassamlanishi umumiy manfaatlarga putur yetkazadi, suiiste`molliklarga olib keladi va shaxsning siyosiy erkinligi blan aslo kelishmaydi. Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimyatlarning bir qo`lda birlashtirilishi qonunning ustun bo`lishiga zarar yetkazadi, agar, sudyalar faqat sudlov bilan mashg`ul bo`lmay, qonun yaratish ishi bilan shug`ullansa, u holda insonlar hayoti nohaqlik qurboniga aylanishi mumkin.
Hokimyat vakolatlari taqsimlanishi prinspi ilk bor 1787-yilgi AQSH Konstitutsiyasida o`z ifodasini topgan. Ushbu prinspga ko`ra hokimyat vakolatlari nafaqat uning turli tarmoqlari o`rtasida taqsimlanadi, balki <> orqali ular bir-birini nazorat qiladi. Hokimyat vakolatlari taqsimlanishi tamoyili O`zbekiston Respublikasdi Knistitutsiuyasining 11- moddasida konstitutsiyaviy tuzumning asoslaridan biri sifatida mustahkamlab qo`yilgan. Unga ko`ra <>.