Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi
31
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
sayyoralar
Quyosh tizimining katta sayyoralari.
(umumiy jadval)
Parametr
Birlik
Sayyoralar
Merkuriy
Venera
Mars
Yupiter
Saturn
Uran
Neptun
Pluton
1
Ekvatorial diametri
km
4878
12104
6792.4
142984±2
120536±4
51118
49528±4
2306
Ekvatoridagi erkin tushish tezlanishi
m/soniya
2
3.72
8.87
3,711
24.79
10.44
8.87
11.15
0.658
Ekvatorining
orbita
tekisligiga
nisbatan og‘ish burchagi
0°
−5°
23°59`
3°4`
26°73`
97.77°
44°
?
Hajmi (Yer hajmiga nisbatan)
0.055
0.857
0.151
1318
769
50
42
0.08
Sirtidagi ikkinchi kosmik tezlik
km/soniya
4.25
10.46
5.03
59.5
35.5
22.5
23.5
5
Massasi (tabiiy yo‘ldoshlarisiz)
tonna
3.260∙10
20
4,8685·10
24
6.418∙10
20
1,8986·10
27
5.6846∙10
23
8,6832·10
25
1.043∙10
23
5.50∙10
21
O‘rtacha radiusi
km
2420
6051,8 ± 1
3389.5
69 911 ± 6
60400
23800
22200
2750
O‘rtacha zichligi
kg/m
3
5520
5220
3933
1326
680
1270
1636
2030±0.6
O‘z o‘qi atrofida aylanish davri
88 kun
243.2 kun
24 soat,
37 daqiqa,
22 soniya
9 soat,
50 daqiqa,
30 soniya
10 soat
14 daqiqa
10 soat
42 daqiqa
15 soat
43 daqiqa
6 kun
9 soat
Quyosh
atrofida aylanish orbitasi
bo‘ylab harakatining o‘rtacha tezligi.
km/soniya
47.83
34.99
24.65
13.05
9.64
6.80
5.43
4.8
Quyosh atrofida to‘liq aylanish davri
88 kun
224.7 kun
1.88 yil
11.86 yil
29.46 yil
84.01 yil
164.79 yil 248.9 yil
Quyoshdan o‘rtacha masofasi
mln.km
57.91
108.21
227.94
778.3
1429.3
2875.03
4504.4
5900
Sayyora sirtidagi gravitatsiya
0.38
0.90
0.38
2.64
1.16
1.17
1.20
0.06
Tabiiy yo‘ldoshlari soni
−
−
2
67
62
27
14
5
Yer massasiga nisbati
0.546
0.815
0.107
317.8
95.28
14.56
17.28
0.9
Yerdan eng uzoq masofasi
mln.km
217
260
400
965
1650
3153
4682
7527
Yerga eng yaqin masofasi
mln.km
82
38
56
591
1199
2586
4309
4280
Yerning o‘rtacha radiusiga nisbati
0.38
0.96
0.53
11.2
9.47
3.73
3.49
0.43
1
Pluton sayyorasi, kashf qilingan 1930 yildan to 2006 yilgacha, Quyosh tizimidagi odatiy (klassik) sayyora sifatida qaralgan.
Xalqaro Astronomiya Ittifoqining
XXVI assambleyasi qaroriga
asosan, 2006 yildan e’tiboran Pluton sayyorasi Quyosh tizimidagi katta sayyoralar safida emas, balki
karliklar sayyoralar
safiga kiritildi. Shuning uchun unga tegishli ma’lumotlar ustuni alohida
rang bilan ajratib ko‘rsatildi.
Astronomiyadan ma’lumotnomalar
www.Orbita.Uz
kutubxonasi
32
w
w
w
.O
r
b
it
a
.U
z
m
a
’
lu
m
o
tn
o
m
a
la
r
m
a
r
k
a
z
i.
Merkuriy
Merkuriy –
Quyosh
ga eng yaqin joylashgan sayyora. Uni qadimgi rimliklar
savdo ma’budi – Merkuriy nomi bilan atashgan.
Bu sayyora insoniyatga
qadimdan ma’lum. O‘lchamlari bo‘yicha katta sayyoralari ichidagi eng kichik
sayyora hisoblanadi.
Merkuriy va Quyosh orasidagi masofa – 58 million kilometrni tashkil
qiladi. Quyosh atrofida bu sayyora 88 kunda to‘liq aylanib chiqadi. Merkuriyni
fazoda 28° gacha yetuvchi nisbatan katta elongatsiyalar
vaqtida kuzatish
mumkin. Quyoshga o‘ta yaqinligi, hamda, juda kichik o‘lchamlari tufayli,
Merkuriy uzoq vaqtgacha kam o‘rganilgan sayyora bo‘lib qolavergan.
Faqat
1965 yilga kelib, radiolokatsiya usullarini qo‘llash natijasida Merkuriyning o‘z
o‘qi atrofida aylanish davri hisoblab topildi. U 58.65 kun, ya’ni sayyoraning
Quyosh atrofida aylanish davrining 2/3 qismiga teng ekan.
Bu degani,
Merkuriydagi kunduz davomiyligi – Quyosh sutkasi 176 kun davom etishini anglatadi. Merkuriyning aylanish
burchagi uning orbita tekisligiga nisbatan deyarli perpendikulyar. Merkuriyning akslantirish xususiyati –
albedo
1
juda kichik bo‘lib, taxminan 0.07 ni tashkil qiladi. Quyoshning zenitdagi vaqtida sayyora sirtining
harorati 620 K gacha, tungi qutblarining harorati esa 110 K atrofida bo‘ladi. Merkuriy sayyorasining
ko‘rinadigan
yulduz kattaligi
1,9 dan 5,5 gacha qiymatlarda o‘zgarib turadi.
Merkuriy sirtining issiqlik xususiyatlari oy regolitinikiga o‘xshash. Umuman olganda Merkuriy tashqi
ko‘rinishi jihatidan oyga juda o‘xshab ketadi. O‘ta siyrak bo‘lgan sayyora
atmosferasi tashqi meteorit
bombardimonlariga deyarli qarshilik qilmaydi. Shu tufayli sayyora yuzasi kraterlar bilan to‘la. Ulardan eng
kattasi – Kaloris krateri bo‘lib, uning diametri 1300 km. ba’zi kraterlardagi qora lavalarning mavjudligi,
sayyora o‘z tarixining ilk davrlarida kuchli, intensiv ichki vulqonlar girdobida bo‘lganligidan dalolat beradi.
Merkuriy atmosferasi o‘ta siyrak. Uning zichligi Yer atmosferasining 620
km balandlikdagi
zichligidan ham kichik. Merkuriy atmosfera tarkibida vodorod, geliy, hamda kislorodning, shuningdek inert
gazlar, xususan, neon va argonning kichik miqdorlari aniqlangan. Bunday gazlar, sayyora gurunti tarkibidagi
radioaktiv moddalarning parchalanishi natijasida ajralib chiqqan bo‘lishi mumkin. Merkuriyda kuchsiz magnit
maydoni mavjudligi aniqlangan. Merkuriy magnit maydonining kuchlanganligi qiymati Yernikiga nisbatan
kichik bo‘lsa, ammo Marsnikidan katta.
Sayyoraning o‘rtacha zichligi Oynikiga nisbatan ancha katta - 5.427 g/sm
3
, ya’ni, yerning zichligiga
deyarli teng. Merkuriy 500 – 600 kilometrdan iborat kuchli silikat qobiqqa va 50% miqdordagi temir yadroga
ega ekanligi haqida gipoteza mavjud. Sayyoraning tabiiy yo‘ldoshlari yo‘q.
Merkuriy nisbatan kam
o‘rganilgan sayyoradir, faqat 2009 yilga kelibgina sayyora sirtining taxminiy xaritasi tuzildi. Bu jarayonda
asosan «
Mariner-10
» hamda, «
Messenjer
» kosmik apparatlari orqali olingan tasvirlardan foydalanildi.
Merkuriyning paydo bo‘lishi haqida bir necha farazlar mavjud. Ulardan eng keng tarqalgani,
Merkuriyning bir paytlar Veneraning tabiiy yo‘ldoshi bo‘lganligi, biroq, ma’lum sabablarga ko‘ra
undan
«qochib» ketganligidir. Bu farazni Merkuriy orbitasining katta ekstsentrisiteti bilan izohlaydilar.
Merkuriy haqida ilk ma’lumotlar qadimgi Bobilliklarga tegishli «Mul apin» astrologik jadvallarida
uchraydi. Bu jadvallarni Ossuriyalik munajjimlar ishlab chiqishgan bo‘lib, ularda Merkuriy «Sakrovchi
sayyora» deb nomlangan.
Qadimgi Yunonistonda esa, Merkuriyni Στίλβων («Stilbon») va Ἑρμάων
(«Germaon») deb atashgan. «Germaon» - ma’bud Germesning ismining o‘zgartirilgan shakli bo‘lib, keyingi
davr yunon qo‘lyozmalarida bu sayyora «Apollon» nomi bilan ham atalgan. Xitoyliklar esa merkuriyni
«Chen-Sin» (
辰星
) - Tong yulduzi deb atashgan. Qadimgi Xitoy munajjimlarining birning qo‘lyozmasida
Merkuriyning
sinodik aylanish davri
115,91 kun deb qayd qilingan. Qadimgi hindlarda esa, mazkur sayyora
ma’bud Budxa nomi bilan atalgan. Maya hindulari esa Merkuriyni 4 ta boyqush timsolida tasvirlashgan.
1
Albedo – Osmon jismlarining (masalan, sayyorlar, tabiiy yo‘ldoshlar, meteorlar va ho kazo) tashqaridan kelayotgan yorug‘likni
qaytarish xususiyatini ifodalovchi fizik kattalik.
Do'stlaringiz bilan baham: 
