|
ASSOTSIATIV MUNOSABAT VA UNING TALQINI
Tursunova Dildora Abdurasulqizi,
NamDU 2-kurs magistranti
Annotatsiya. Maqolada assotsiativ munosabat talqin qilinadi va uning sintagmatik munosabatdan farqi ko’rsati beriladi.
Kalit so'zlar: sistema, lisoniybirliklar, assotsiativmunosabat, sintagmatikmunоsabat, psixologizm.
Annotation.The article interprets the associative relation and points out its difference from the syntagmatic relation.
Keywords: system, linguistic units, associative attitude, syntagmatic attitude, psychologism.
Аннотация.в статье интерпретируется ассоциативная связь и указывается ее отличие от синтагматической связи
Ключевые слова: система, языковые единицы, ассоциативная установка, синтагматическая установка, психологизм.
Har qanday sistema tarkibiy qismlarining oʼzaro munosabatidan tashkil topgan butunlikdir. Til ham sistema sifatida pogʼonaviy ichki tuzilishga ega boʼlib, har bir pogʼona birliklari, ayni paytda, oʼzaro uzviy munosabatdadir. Demak, oʼrganilayotgan obʼektning mohiyati uning boshqa obʼektga munosabatlari orqali aniqlanadi. Sistemaviy tilshunoslikning asoschisi F.de Sossyur lisoniy birliklar oʼrtasidagi munosabatlarni oʼrganishga jiddiy eʼtibor bergan holda, ularni assotsiativ va sintagmatik turlarga ajratadi. Uning fikricha, tilning hozirgi holatida ifodalangan barcha lisoniy birliklarni sintagma nazariyasi va assotsatsiya nazariyasiga kiritishni bilish kerak. [1.3]
Assotsiativ tilshunoslikning markaziy tushunchalaridan biri assotsiativ munosabat masalasidir. Assotsiativ munosabat til birliklarining inson psixologik tasavvuriga asoslangan munosabati bo'lib, “bir-birini yodga solish” mexanizmini aks ettiradi. Bu munosabat asosida assotsiatsiya tushunchasi yotadi.
Oʼzbek tilshunosligida til birliklarining assotsiativ aloqasi, tilda verbal assotsiatsiyalarning hosil boʼlishi muammosi monografik aspektda maxsus oʼrganilmagan boʼlsa-da, ayrim ishlarda bu masalalarga munosabat bildirib oʼtilgan. Xususan, professor А.Nurmonovning «Struktur tilshunoslik: ildizlari va yoʼnalishlari» nomli oʼquv qoʼllanmasida shveytsariyalik olim F.de Sossyurning assotsiativ munosabat haqidagi qarashlari umumlashtirilgan, assotsiativ munosabatning mohiyati, sintagmatik munosabatdan farqi koʼrsatib berilgan.
Olimning qayd etishicha, «ongimizda hosil boʼlgan assotsiativ guruhlar maʼlum umumiy belgisiga ega boʼlgan munosabat aʼzolarining yaqinlashuvi bilan chegaralanmaydi. Ong har bir munosabatda munosabat aʼzolarini bogʼlovchilar xarakterini ham qamrab oladi. Natijada nechta assotsiativ qator boʼlsa, shuncha farqli munosabatni hosil qiladi. Masalan, oʼzakdoshlik asosida birlashgan soʼzlar guruhi, qoʼshimchadoshlik asosida birlashgan soʼzlar guruhi. Bundan tashqari assotsiatsiya faqat ifodalanmish oʼxshashligi asosida yoki akustik obrazlar umumiyligi asosida yoki faqat shakl, yo mazmun asosida yuzaga kelishi mumkin. Har qanday soʼz oʼzi bilan assotsiatsiya munosabatida boʼlishi mumkin boʼlgan soʼzni doimo esga soladi». [2.58,59]
Аtoqli tilshunos А.Nurmonov qayd etganlaridek, «…lisoniy birliklar nutq jarayonidan tashqari oʼzaro qandaydir umumiy belgi asosida xotirada muayyan guruhlarga birlashib turadi. Masalan, taʼlim soʼzi ongda maktab, kitob, muallim singari bir qancha soʼzlar bilan bogʼlanib turadi. Bunday munosabatning sintagmatik munosabatdan tamomila boshqacha xususiyatga egaligini koʼrish qiyin emas. Keyingi munosabat choʼziqlikka ega emas, u miyada lokallashadi va har bir shaxsning xotirasida saqlanuvchi xazinaga mansub boʼladi. Bunday munosabat assotsiativ munosabat hisoblanadi».[3.98]
Bir-birinieslatibturishassosiativmunosabatdeyiladi.Eslatishikkitomonlamabo‘lishi ham mumkin.Masalan, [yuz] leksemasi, birtomondan [bet], [chehra], [jamol], [oraz] kabibirliklarni, ikkinchitomondan, [burun], [ko‘z], [quloq], [qosh], [lab] leksemalarinieslatadivabunda u ikkisistemaninga’zosiekanligininamoyonqiladi.[4.33]
She`rlari, she`riyatidilgayaqinijodkorningasarlarialsoo`lmaydi.Zotan, ErkinVohidovdeko`tkirqalamsohibiningasarlarinitahlilqilishmobaynidagulga, chamanga, go`zaltabiatgajudako`p bora murojaatqilganiniguvohibo`ldik. Jumladan, shoirning“Shohigul” she`ridanolinganquyidagiparchanitahlilgatortamiz:
Bu jahongulzorida
Harbirchechakningo`rnibor,
Xohtikandir, xohpechakdir,
Xohiyaproq, xohigul.
Ijodkorushbumisralardakeltirgangulzor, chechak, tikan, pechak, yaproq, gulleksemalarimahoratbilanbiripgateraolganki, natijadaushbuleksemalarbir-biribilanassotsiativqatordamunosabatgakirishgan.
F.de. Sossyur assotsiativ munosabatni psixologizm taʼsirida izohlaydi. Chunki uning til haqidagi taʼlimoti psixologizm asosiga qurilgan edi. Uning fikricha, soʼz nutqiy jarayonda, ikki elementning bir vaqtda talaffuz qilish imkoniyati boʼlmagan ketma-ketlik tabiatiga asoslangan munosabatga kirishadi. Bu elementlar nutq oqimida muayyan choʼziqlikda ketma-ket joylashadi. –ga, kitob, -lar morfemalari kitoblarga tarzida ketma-ket joylashib, oʼzidan katta butunlikni vujudga keltiradi. Аna shunday choʼziqlikka ega boʼlgan munosabatni sintagmatik munosabat hisoblaydi.[5.155]
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, assotsiativ munosabat inson ongida yashaydigan bir- biriga o’xshash, ammo aynan bo’lmagan leksemalardir. Assotsiativ munosabatni sintagmatik munosabatdan tamomila farq qilishini yuqorida ko'rib o'tganimizdek F. De. Sossyurhamisbotlagan.
Foydalanilganadabiyotlar:
Седов К.Ф., Дискурс и личность. – М., 2004. – С.3.
Нурмонов А. Структур тилшунослик: илдизларивайўналишлари («Лингвистика» йўналишидагимагистрларучунўқувқўлланма). – Андижон. 2006. – Б. 58-59.
Нурмонов А. Парадигма ваунинголамнинглисонийманзараси (ОЛМ)га муносабати. Танланганасарлар. IIIжилд. - Тошкент: Akademhashr, 2012. – Б. 98.
Hozirgio`zbektili. Termiz 2017w-33 b
Соссюр Ф де. Курс общей лингвистики. // Труды по языкознанию. – М., 1977. – С.155.
Do'stlaringiz bilan baham: |
