Asossiy qism

Buxoro viloyati
Gazli	95,6	2,1	0,2	0,2	0,2	1,0	0,6	-
Qasbqadaryo viloyati
Muborak gaz konlari	88,6	1,5	0,26	0,11	0.33	4,3	5	4,5
O'rtabuloq	85,8	1,8	0.27	0,15	0,36	5,2	1,4	5.0
Pomuq	89,2	3,8	0,94	0,23	1,72	3.4	0,4	0.08
Qoraqum	89,6	4,0	1,02	0,38	1,44	1,7	1,6	0,25
Zevarda	89,3	3,7	0,74	0,17	1.2	4,2	0,5	0,01
Kultoq	89,2	5,0	0.99	0,52	1,16	2,4	0,54	0,2
Alan	89,2	2	0,87	9,17	1.16	0.4	0,56	0.14
Andijon viloyati
Polvontosh	75,7	7	2,8	3,3	-	0,2	11	-
Xo'jaobod	81,2	6	1,5	3,8	-	0,5	7	-

Gaz sanoatining jadal sur'atlar bilan rivojlanishi gazning ajoyib yoqilg'i ekanligi bilan bog'liq. U yonganda to'liq yonadi, tutun va zaharli moddalar hamda kul hosil qilmaydi, tashish (o'zi oqib borganligi sababli) qulay va iqtisodiy jihatdan arzon, siqilgan va suyultirilgan holda saqlash mumkin, qazib olish ancha arzon (shartli yoqilg'i birligiga aylantirib hisoblanganda ko'mir qiymatining 10% ni tashkil etadi). Mamalakatda ishlatiladigan jami gazning 55% sanoatga sarflanadi, 26 % elektr stansiyalarda yoqiladi, 15 % turmush ehtiyojlari uchun va 4% xalq xo'jaligining turli tarmoqlarida sarflanadi. Hozirgi kunda po'latning 90%, cho'yannning 85 %, sementning 60 % va o'g'itning 85 % gazdan foydalanib ishlab chiqarilmoqda. Tabiiy gazning barcha tarkibiy qismlardan kimyo sanoatida keng foydalaniladi. Ayniqsa, neft kimyo sanoati uchun neftni qayta ishlashdan hosil bo'lgan to'yinmagan uglevodorodlar saqlovchi gazlar muhim xomashyodir. Neftni qayta ishlash natijasida qayta ishlash usullariga qarab hosil bo'lgan gazlarning tarkibi (o'rtacha) bo’ladi. (jadvalda berilgan).
Neftni qayta ishlash natijasida hosil bo'lgan gazlar tarkibi (o'rtacha)

Neftni qayta ishlash usullari	Gazlarning tarkibi va ulushi, % (hajm bo'yicha)
	H	CH4	C2H6	C3H8	C4H10	C2H4	C3H6	C4H8
Suyuq fazali kreking	3,5	45	17,5	13	5,5	2,5	7	4,5
Piroliz	12	56	6	0.5	0.2	17	7,5	4,5
Katalitik kreking	5.5	10	4	18	44	3	9	4,5
Katalitik riforming	9	7	13	37	35	-	-	-

Gaz quduqlarini qazish neft qazishdan amalda farq qilmaydi. Respublikamizda sanoat miqyosida gaz qazib olish asosan 1965-yillardan keyin boshlandi. Foydalaniladigan yirik gaz konlari Buxorodagi-Gazli, Qorovulbozor, Dengizko'l, Jarqoq, Qashqadaryoda - Sho'rtan, Zevarda, Shimoliy va Janubiy Muborak, O'rtabuloq, Pomir, Qoraqum, Qultoq, Apan va boshqalar, jami 30 dan ortiq. O'zbekiston 1976- yilga kelib 36,1 mlrd m³ gaz ishlab chiqardi. Bu Bolgariya, Chexiya va Slovakiya, Angliyada ishlab chiqaradigan gazlarning hammasini qo'shib hisoblagandagi miqdordan ham ortiqdir. Hozirgi paytda respublikamizda Yaponiya, Fransiya, Angliya kabi rivojlangan mamlakatlarni qo'shib hisoblaganda ham ulardan ko'proq gaz ishlab chiqarilmoqda.

4. EKSTRAKSIYA JARAYONI.
Suyuqlik-suyuqlik sistemasida ekstraktsiylash. Ekstraktsiyalash qurilmalari.
Umumiy tushunchalar
«Suyuqlik suyuqlik» sistemalarida eritma yoki qattiq jismlar tarkibidan bir yoki bir necha komponentlarni maxsus suyuqlik (erituvchi) yordamida ajratib olish jarayoni ekstrakskyalash deb nomlanadi. SHuni alohida ta’kidlash kerakki, erituvchi aralashmada erimaydi, lekin ekstraksiyalanayotgan komponentoy eritadi.
Ma’lumki, ekstraksiya jarayoni 2 xil bo‘ladi: 1) suyuqliklarni ekstraksiyalash; 2) qattiq materiallarni ekstraksiyalash.
Ekstraksiya jarayonining prinsipial sxemasi 5.47-rasmda keltirilgan.

Ekstraksiya jarayonining prinsipial sxemasi.

Tarkibida tarqatuvchi modda M bor boshlang‘ich eritma G‘ va erituvchi E lar ekstraktorga yuklanadi. Biror eritma tarkibidagi komponentlarni ajratib olish uchun qo‘llaniladigan suyuqlik ekstragent (E ) deb nomlanadi.

Fazalar o‘rtasida massa almashinish jarayoni ularning bevosita to‘qnashuvi tufayli yuz beradi. Ekstraksiya natijasida hosil bo‘lgan suyuq aralashma ajratgichga yuboriladi va u erda ekstrakt (E ) va rafinat (K ) ga ajratiladi.
Suyuq aralashmani ekstrakt va rafinatga ajratish uchun tindirish, separatsiyalash, sentrifugalash yoki boshqa mexanik jarayonlar qo‘llaniladi.
Ekstrakt tarkibidagi zarur komponent (mahsulot) ajratib olinadi, rafinatdan esa ekstragent qayta tiklanadi.
Ekstraksiya jarayoni turli xil konstruksiyali kurilmalarda ekstraktorlarda o‘tkaziladi.
Jarayon tahlili shuni ko‘rsatadiki, bu jarayon ham rektifikatsiya kabi eritmalarni ajratish uchun ishlatiladi. Agar, rektifikatsiya jarayoni issiqlik ta’sirida olib borilsa, ekstraksiya uchun esa - uning zarurati yo‘q.
Rektifikatsiyada komponentlarga ajratish ularning turli uchuvchanligiga bog‘liq. Agar, eritma komponentlarining qaynash temperaturalari bir biriga juda yaqin bo‘lsa, ekstraksiya jarayonidan foydalanish yuqori samara beradi. Lekin, eksgragentning zichligi, suyuq aralashma zichligidan etarli darajada farq qilishi va kam bo‘lishi kerak.
Ekstraksiya jarayonidan kimyo, neftni qayta ishlash, neft kimyosi, oziq-ovqat, farmatsevtika va sanoatning boshqa sohalarida keng miqyosda foydalaniladi. Bu jarayon xilma-xil organik va neft—kimyo sintez mahsulotlarini toza holda ajratib olish, nodir, kamyob va tarqoq elementlarni olish, oqava suvlarini tozalash va boshqa sohalarda ishlatiladi. Jarayonning asosiy afzalligi shundaki, u past temperaturada o‘tadi va termolabil moddalari bor elementlarni ajratish imkonini yaratadi.
Ekstraksiya jarayoni kamchiliklardan holi emas, ya’ni qo‘shimcha erituvchi ishlatiladi, erituvchini qayta tiklash texnologik sxemani murakkablashtiradi va qo‘shimcha qurilma talab etadi, hamda jarayonni qimmatlashishiga olib keladi.
Ko‘pchilik hollarda ekstraksiya va rektifikatsiya jarayonlari ko‘pincha birgalikda qo‘llaniladi. Bunga sabab, boshlangich eritma konsentratsiyasi ortishi bilan rektifikatsiya jarayoniga zarur bo‘lgan issiqlik sarfi kamayadi. Demak, avval ekstraksiya jarayonining o‘gkazilishi, boshlang‘ich eritmani ajratish uchun sarflanadigan issiqlikni tejashga olib keladi.
«Suyuqlik - suyuqlik» sistemasining muvozanati
Bir suyuqpik fazadan ikkinchisiga tarqaluvchi moddaning o‘tishi muvozanat holati o‘rnatilguncha davom etadi, ya’ni fazalarda kimyoviy potensiallar tenglashgunga qadar. Faraz qilaylik, jarayonda uchta komponent (K - 3) va ikkita faza (F = 2) qatnashmoqda. Unda, fazalar qoidasiga binoan erkinlik darajasi S = 3. Lekin, odatda ekstraksiya jarayonida temperatura va bosim bir xil qilib ushlab turiladi. Bunday, ekstraksiyalash sistemasining erkinlik darajasi 1 ga teng bo‘ladi.
Demak, muvozanat holatida bir fazadagi tarqaluvchi moda konsentratsiyasiga, ikkinchi fazadagi ma’lum bir konsentratsiya to‘g‘ri keladi.
Ekstraksiya jarayonidagi muvozanat tarqalish koeffitsienti (r bilan xarakterlanadi, ya’ni ekstrakt va rafinatlardagi tarqaluvchi modda muvozanat konsentratsiyalarning nisbatiga teng.
Bertlo-Nernst qonuniga bo‘ysinadigan suyultirilgan eritma uchun o‘zgarmas temperaturada tarqalish koeffitsienti Odatda, sanoat kurilmalarining tarqalish koeffitsienti tajriba yo‘li bilan anikdanadi. Agar, ikkala suyuqlik fazalar bir - birida erimasa, har bir fazani ikki komponentli eritma deb hisoblasa bo‘ladi. Bunday holatlarda ekstraksiya jarayoni boshqa massa almashinish jarayonlari kabi u-x koordinatalarida tasvirlash mumkin.
Ammo, suyuqlik fazalar bir-birida qisman erisa, xar bir fazani uch komponentli eritma deb hisoblasa bo‘ladi. Uch komponentli aralashmalar tarkibi uchburchakli koordinatalar sistemasida tasvirlanadi (5.48-rasm).
Teng tomonli uchburchakning cho‘qqilari L, M, E larda toza (100% li) komponentlar tarkibi ko‘rsatilgan: boshlang‘ich eritma L, ekstragent E va tarqaluvchi modda M.
Uchburchakning tomonlari LM , M E va E L moddalardagi har bir nuqta ikki komponentli eritmani ifodalaydi.
Uchburchak ichki yuzasidagi istalgan nuqta N uch komponentli eritma tarkibini ko‘rsatadi.
Eritma tarkibini aniqlash uchun N nuqtadan uchburchak tomonlariga parallel chiziqlar o‘tkaziladi. Natijada, N nuqtaga mos keladigan aralashma tarkibi kuyidagicha bo‘ladi: erituvchi L = 30%, ekstragent E = 40% va tarqaluvchi modda M = 30% .
Aralashma N dan tarqaluvchi modda M ni ajratib olish jarayonida va olingan mahsulot tarkibiga oid nuqta R M kesmada yotadi. Lekin, eritma qancha ko‘p suyultirilgan bo‘lsa, u uchburchakning L E qirrasiga shuncha yaqin joylashadi.
Tarkibi N bo‘lgan aralashmani ekstragent E bilan suyultirish N E chizig‘i bilan xarakterlanadi.
Agar boshpang‘ich aralashma mikdori va tarkibi (N nuqta) va uni ekstrakt (E nuqta) va rafinat (R nuqta) ga ajratgandan keyingi tarkiblari ma’lum bo‘lsa, uchburchakli diagramma yordamida fazalarning mikdorlarini (5.49b-rasm) moddiy balans tenglamasidan anikdash mumkin:
R + 3 = N
bu erda R, E , N - rafinat, ekstrakt va boshlangach aralashma massalari, kg.
Muvozanat chizig‘ini uchburchakli diagrammada tasvirlaymiz. Buning uchun L va E suyuqlik fazalarida tarqaluvchi modda M cheksiz mikdorda eriydi deb qabul qilamiz. Lekin, erituvchilar bir-birida cheklanmagan mikdorda eriydi (5.49-rasm).
Bir jinsli ikki komponentli M va L, hamma M va E eritmalar tarkibi diagrammaning L M va E N qirralarida nuqtalar bilan ifodalanadi. L va E erituvchilar faqat L R va E E bo‘laklardagina bir jinsli eritmalar hosil qiladi. YA E oralikda erituvchilar aralashmasi bir jinsli, ikki komponentli
to‘yingan eritmalar qatlamiga ajratiladi: R ( E va L ning to‘yingan eritmasi) va E ( L va E ning go‘yingan eritmasi). Har bir qatlamdagi to‘yingan eritmalar soni N nuqtaning holati bilan belgilanadi va richag qoidasiga binoan topiladi.
Muvozanat xordalarining og‘ish burchagi komponent tabiati va fazalar tarkibi bilan belgilanadi. Agar, muvozanat tarkiblar R , R j, R 2,... va E , 3 j, E 2,... ni ifodalovchi nuqtalarni ravon, silliq chiziq bilan lyiamiHptak muvozanat egri chizigini (binodal egri chiziqni) hosil qilamiz. R K chiziq L erituvchi fazalarining muvozanat tarkibini, E K chiziq esa E erituvchi fazalarining muvozanat tarkibini xarakterlaydi.

XULOSA
Hozirgi kunga yurtimiz dunyoning istalgan mamlakati bilan ishlab chiqarish sohasida hamkorlik qila oladi chunki mamlakatimiz sanoati uchun muhim bo’lgan mahsulotlarni ishlab chiqarilishda mahalliy imkoniyatlardan foydalanilib ularning turi sifati va turli atoqli xususiyatlarga boy mahsulotlarni ishlab chiqarishga keng imkoniyatlar ochib berilmoqda.
O’zbekistonda tabiiy gazdan yoqilg’i o’rnida ham, xomashyo o’rnida ham foydalanish samaralidir. Tabiiy gazdan kimyoviy tola ishlab chiqarish, Rossiya Federatsiyasidan 40-50 foiz arzonga tushadi. Gazli, Muborak, Uchqir, Odamtosh, Sho’rtan kabi tabir gaz konlaridan olinayotgan gaz yuqori kondensatligi bilan ajralib turadi. Gaz kondensati organik sintezning asosidir. Uning har tonnasidan 50 kg sun’iy kauchuk, 150 kg plastik massa, 150 kg sun’iy tola, 100 kg erituvchi modda, 400 kg motor yoqilg’isi olish mumkin.
O’zbekiston neftgaz sanoati ayni kunda mamlakat iqtisodiyotining eng yirik tarmog’i hisoblanadi va energitikaning muhim asosini tashkil etadi.
Hozirgi kunda atrof-muhitni himoya qilish bo’yicha Respublikada amalga oshirilayotgan tashkiliy va amaliy tadbirlar natijasida atmosferaga chiqarilib yoborilayotgan zararli moddalar miqdori 2004 yilga nisbatan 130.442 tonnaga ya’ni 16,7% ga kamaydi. Bu ijobiy o’zgarishga neftgaz sohasi o’zining salmoqli hissasini qo’shdi. Ushbu sohada atmosferaga chiqarilib yuborilayotgan zararli moddalar bu davr mobaynida 72,743 tonnaga ya’ni 28% ga kamaydi. Amalga oshirilayotgan tadbirlar ichida Kokdumaloq neftgaz kondensat konida ma’shalalarda yoqib yuborilayotgan yo’ldosh neft gazni yig’ish va samarali foydalanishni ta’kidlash mumkin.
Neft va neftgaz konlarida yo’ldosh neft gazidan samarali foydalanmasdan, ularni mash’alalarda yoqib yuborilishini asosiy sabablari quyidagilardan iborat:

• 
  neft olish quduqlarini katta maydon bo’ylab joylashganligi
  
• 
  Energiya quvvatini yetishmasligi yoki umuman yo’qligi
  
• 
  yo’ldosh neft gazi hajmini ozligi
  
• 
  gazni uzatish quvurlari sistemasidan uzoqligi
  
• 
  gazni uzatish quvurlari sistemasiga bosimi pastligi tufayli ulanish imkoniyati yo’qligi
  
• 
  yo’ldosh neft gazi tarkibida oltingugurt birikmalari borligi
  

Keltirilgan sabablar tufayli yo’ldosh neft gazidan oqilona foydalanish nafaqat ekologik, balki ekologik –iqtisodiy muammoga aylanadi. Shuning uchun yo’ldosh neft gazidan foydalanish loyihalari alohida konlarga tuzilmasdan bir-biriga yaqin joylashgan konlar uchun majmua ko’rinishida tuzilsa maqsadga muvofiq bo’lar edi.
Shunigdek, neft va gaz kondensatlariga asoslangan kimyo sanoati korxonalarini o’rganishda asosiy tushunchalar: benzin (30-180⁰C gacha qaynaydigan bo’lak), kerosin (180-300⁰C gacha qaynaydigan bo’lak) va mazut (qoldiq): neftning bu asosiy bo’laklaridan yana petroley (neft) efiri (30-80⁰C), ligroin (110-140⁰C), gazoil (270-300⁰C) kabilar. Mazutni past bosimda yoki suv bug’i bilan haydab solyar moylari, surkov moylari, vazelin, parafin va boshqalar olinishi. Neft va neftni qayta ishlash, benzin uning oktan soni, neftni reforminglash, neftni aromatlash, O’zbekistonda neftni yirik ishlab chiqarish mahmualari: Buxoro neftni qayta ishlash zavodi, Farg’ona va Oltiariq neftni qayta ishlash zavodlari to’g’risida ma’lumotlar, hamda neft va neftni qayta ishlash mahsulotlari sifati va samaradorligini oshirish borasida O’zRFA akademigi M.F.Odidova va O’zRFA umumiy va anorganik kimyo instituti akademigi Z.S.Salimov va boshqa olimlarning ishlari haqidagi tushuncha va tasavvurlarning shakllantirilishida ularning yosh xususiyatlarini, Vatanga bo`lgan qiziqishlarini alohida e’tiborga olish juda zarurdir.
Ekstraksion dearomatlashda ekstragentlarni miqdorini ekstragent:xom ashyo nisbatlari 3:1 hajmda olib borilganda shu narsa aniqlandiki, ekstragent sifatida qo‘llanilgan atseton o‘zining yuqori darajada eruvchanlik xossasini namoyon etdi. Atsetonga 4% suv qo‘shilganda yetarli darajada rafinat unumi yuqori bo‘lsada, rafinat tarkibidagi arenlar miqdori juda past ekanligi ma’lum bo’ldi. Suvli atsetonning bu jarayondagi o‘ziga xos kamchiliklari, birinchidan uning arenlarga nisbatan tanlovchanligi past bo‘lsa, ikkinchidan ekstragent sifatida qo‘llashning texnalogik nuqtai nazardan atsetonning zichligi dizel fraksiyasi zichligiga yaqinligi bilan izohlash mumkin. Atseton bilan TGF aralashmasi ekstragent: xom ashyo 2:1 nisbati hajmda olinganda ham ekstraksiya jarayonida fazalarning ikkiga ajralmasligi kuzatildi.
Bir qancha taqqoslov tadqiqotlari natijalariga kо‘ra og‘ir dizel fraksiyasini ekstraksion dearomatlashda suvli atseton, tetragidrofuran va 1,4-dioksanlar ichida eng yaxshi ekstragent sifatida 1,4-dioksan yaxshi natijalarni ko’rsatdi va og‘ir dizel fraksiyasi tarkibidagi rafinat miqdori 66,7% ga yetgan bо‘lsa, arenlar (aynan monohalqali arenlar) miqdori 0,8% ekanligi aniqlandi.
Laboratoriya tadqiqotlari asosida og‘ir dizel fraksiyasi (270-360°C)ni bir martalik ekstraksiyalashning texnologik qonuniyati ishlab chiqildi. Bunga kо‘ra texnologik parametrlar sohasi: harorat 25-40 ⁰C, ekstragent-xom ashyo 3:1-4:1 nisbat hajmda, ekstragentdagi suv miqdori esa 6-10% ekanligini ko‘rsatdi. Tadqiqot ma’lumotlariga asoslanib og‘ir dizel fraksiyasini suvli 1,4-dioksandagi ekstraksiyalash jarayonining prinsipial texnologik sxemasi ishlab chiqildi.


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. B.V.Umarov “Organik kimyo” Toshkent “Moliya-iqtisod” nashriyoti 2007

2. 
   R.A.Shoymardonov “Organik kimyo” o’quv qo’llanma 2008-yil
   
3. 
   Z.Sobirov “Organik kimyo” Toshkent “Aloqachi” nashriyoti 2005-yil
   
4. 
   I.A.Toshev, R.I.Ismoilov va boshqalar “Organik kimyo” Toshkent, 2004
   
5. 
   M.M.Abdulhayeva, O’.M.Mardonov “Kimyo” Toshkent “O’zbekiston” nashriyoti 2002-yil
   
6. 
   O.S.Sodiqov, O.Y.Yo’ldoshev, V.S.Sultonov “Organik kimyo” Toshkent “O’qituvchi” nashriyoti 1971-yil
   
7. 
   S.P.Iskandarov, A.A.Abdusamatov, R.N.Shaymardonov “Organik kimyo” Toshkent “O’qituvchi” nashriyoti 1979-yil
   
8. 
   Луценко В.В., Блюм Р.А., Кнунянц И.Л. // Журнал органической химии. 2008 7. -С. 1152.
   
9. 
   Johnston T.P., Caleb G.S., Opliger P.S., Montgomery J.A. // J. Med. Chem. 2009. 9. -C. 892.
   
10. 
    S.P.Iskandarov, B.Sodiqov “Organik kimyoning nazariy asoslari” Toshkent “Mehnat” nashriyoti 1987-yil.
    
11. 
    Черножуков Н.И. Технология переработки нефти и газа, ч 3. М: Химия, 1978, с 324-384.
    
12. 
    Саблина З.А. Состав и химическая стабилност моторних топлив. М: Химия, 1982, 280 с.
    
13. 
    Глазов Г.И., Фукс И.Г. Производство нефтьяних масел. М: Химия, 1985, 192 с.
    
14. 
    Азев B.C., Лебедев С.Р., Митусова Т.Н., ЕмельяновВ.Е. Улучшение качества автомобильных бензинов и дизельных топлив // Химия и технология топлив и масел. 1998. №5. С.5.
    
15. 
    Голдберг Д.О., Крей С.Э. Смазочние масла из нефти восточних месторождений. М: 1982, 77 с.
    
16. 
    Евдокимов А.Ю., Фукс И.Г., Шабалина Т.Н. и др. Смазочные материалы и проблемы экологии М.: ГУП Издательство «Нефть и газ» РГУ нефти и газа им. Губкина, 2000. 424 с.
    
17. 
    Россияни Ф.Д., Мейр Б. Дж., Стрейф А. Дж. « Углеводороди нефти»., Госторгтехиздат., 1987.
    
18. 
    Индюков И.М., Седорчик И.И. «Низкомолекулярние ароматические углеводороди из нефтьяного сиря»., Боку., 1974.
    
19. 
    Сюняев З.И. Физико химическая механика нефтей и основы интенсификации процессов их переработки. - М.: МИНХ и ГП им. И.М.Губкина. 1979. 93 с.
    
20. 
    Сюняев З.И. Физико химическая механика нефтяных дисперсных систем.-М.: МИНХ и ГП им. И.М.Губкина. 1981. 92 с.
    

www.zionet.uz
www.google.ru

1^ Sh.M.Mirziyoyev. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.