Asosiy qism: Valyuta kurslarining tasnifi

2.2 Valyuta kursining o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar.
Valyuta kursiga ta'sir etuvchi omillar juda ko’p, ularning ichida eng muhimlarini ko’rib chiqamiz.
Pul birliklarini sotib olish qobiliyatlari va inflyatsiya sur'ati:
Valyutalarni sotib olish qobiliyati bo’yicha bir biriga nisbatan o’lchanishi (sotib olish qobiliyatining pariteti) qiymat qonunini aks ettirgan holda valyuta kursining asosi bo’lib xizmat qiladi. Valyuta kursi va pul birligining sotib olish qobiliyati o’rtasidagi muvofiqlik hamma vaqt ham kuzatilmaydi. Masalan, AQSh dollarining kursi Doych markaga nisbatan 2%ga o’sgan, ammo shu bilan birgalikda ichki bozorda dollarni sotib olish qobiliyati 13%ga, doych markaniki esa 6%ga pasaygan. Buning sababi shundaki, valyutalarning kunlik kurslar kotirovkasi ularni sotib olish qobiliyatlariga nisbatan korrektirovka qilinmasligida va valyuta kurslariga boshqa omillarning ta'siridadir. Mamlakat to’lov balansining ahvoli valyutaga bo’lgan talab va taklifga, valyuta kursining darajasiga bevosita ta'sir etadi hamda uning u yoki bu tarafga og’ib ketishiga olib keladi. Mamlakatning aktiv to’lov balansi milliy valyuta kursining o’sishiga olib keladi, chunki xorijiy qarzdorlar tomonidan unga bo’lgan talab oshib boradi. Aksincha, passiv to’lov balansi esa milliy valyuta kursining pasayishiga olib keladi.
Turli mamlakatlardagi foiz stavkalarining bir biridan farqi: Mamlakatdagi hisob yuritishning o’rtacha foiz stavkasini ko’tarilishi xorijiy kapitallarni mamlakatga oqib kelishini rag’batlantiradi. Ushbu foiz stavkalarining pasayishi esa aksincha kapitallarni, shu jumladan milliy kapitallarni ham mamlakatdan chetga oqib ketishiga olib keladi. Kapitallar ayniqsa "qaynoq" (chayqov) pullarning harakati (oqimi) mamlakatlar to’lov balanslari muvozanatsizligini kuchaytirib yuboradi. Foiz stavkalari valyuta bozorlari operatsiyalari va ssuda kapitallari bozorlaridagi operatsiyalarga ta'sir etadi. Operatsiyalarni amalga oshirishda banklar maksimal foyda olish maqsadida milliy va Xalqaro bozordagi foiz stavkalari farqlarini hisobga oladilar. Ular arzonroq kreditlarni xorijiy ssuda kapitallari bozorida sotib olib, xorijiy valyutani milliy ssuda kapitallari bozorida nisbatan yuqoriroq foiz ustidan joylashtirishga harakat qiladilar.
Valyuta bozorlari faoliyati va chayqov valyuta operatsiyalarining valyuta kursiga kon'yunktur ta'siri:
Agarda biror bir valyutaning kursi pasayib borsa, bozor ishtirokchilari uni nisbatan muvozanatliroq valyutaga almashtiradilar va bu bilan ular uning qadrsizlanishini tezlashtirib yuboradilar. Valyuta bozorlari mamlakat iqtisodiyotida va siyosatida bo’layotgan o’zgarishlar, kurslar nisbatining tebranishiga ta'sir ko’rsatadi. Yevrobozorda u yoki bu valyutadan foydalanish darajasi uning kursiga bevosita ta'sir etadi. Masalan, Yevrobanklar operatsiyalarini 70-75% AQSh dollarida amalga oshishi AQSh dollariga bo’lgan talab ko’lamini belgilaydi. Hozirgi kunda ushbu banklar operatsiyalarida asosiy o’rinni Yevro egallagan.
DoIlarga bo'lgan talabning kamayishi D to'g'ri chizig'ida berilgan. Bu shuni ko'rsatadiki, agarda dollar o'zbekistonliklar uchun arzon bo'lsa, amerika tovarlari ham ular uchun arzon bo'ladi va bu, o'z navbatida, ulaming amerika tovarlariga bo'lgan talabini oshiradi.
Dollaming taklifi (S) kamaysa, so'mda belgilangan dollaming qiymali oshadi (ya'ni, dolIarda belgilangan so'mning qiymati pasayadi). Sunday vaziyatlarda arnerikaliklar ko'proq o'zbek tovarlarini sotib olish imkoniyatiga ega bo'ladi. Chunki, so'mning dollarga nisbatan qiymati pasaysa, u o'z navbatida o'zbek tovarlarining nand ham pasayganini bildiradi va oqibatda ko'proq o'zbek tovarlarini sotib olish imkoni paydo bo'ladi.
Yevrobozorda va Xalqaro hisob-kitoblarda muayyan bir valyutadan foydalanish darajasi. Masalan, muomalaga Yevro kiritilgunga qadar Yevrobanklar operatsiyalarining 60%i AQSh dollarlarida amalga oshirilgan va ushbu omil mazkur valyutaga bo’lgan talab hamda taklifni belgilagan. Valyuta kursiga undan xalqaro hisob-kitoblarda foydalanish darajasi ham ta'sir etadi. Masalan, AQSh dollari zimmasiga xalqaro hisob-kitoblarning 50%i, tashqi qarzdorlikning 70%i (asosan rivojlanib borayotgan mamlakatlarning) to’g’ri kelgan. Shu sababli jahon baholarining, davlatlar qarzdorliklari bo’yicha to’lovlarning muntazam ravishda o’sishi dollar kursini, uni sotib olish qobiliyatini pasayishi sharoitida ham o’sishiga ko’maklashadi. Valyutalar kurs nisbatlariga yana xalqaro to’lovlarning tezlashishi yoki sekinlashishi ham ta'sir etadi. Masalan, muayyan valyutaning pasayishini ko’zda tutgan holda qarzdorlar zarar ko’rmaslik uchun kontragentlarga bu valyutadagi to’lovlarini tezlashtirishga harakat qiladilar. Agarda valyuta qadrining ko’tarilishi kutilsa aksincha ushbu valyutadagi to’lovlarni amalga oshirishni kechiktirilishi kuzatiladi. Jahon bozoridagi bunday taktika "lidz end legz" nomini olgan va u mamlakat to’lov balansi hamda valyuta kursiga ta'sir etadi. Jahon va ichki bozorlarda mamlakat milliy valyutasiga ishonch darajasi. Ushbu ishonch mamlakat iqtisodiyotining ahvoli va siyosiy holat hamda yuqorida ko’rib chiqilgan valyuta kursiga ta'sir eta oladigan omillar bilan belgilanadi. Shu bilan birgalikda dilerlar iqtisodiy o’sish va inflyatsiyaning mazkur sur'atlaridan, valyutani sotib olish qobiliyatining o’sishidan, talab hamda taklifning o’zaro nisbatidan tashqari ularning dinamikasi istiqbolini ham hisobga oladilar. Ba'zida, mamlakatning savdo va to’lov balanslari holati yoki saylovlar natijalari to’g’risidagi ma'lumotlarni matbuotda chop etilishini kutish talab hamda taklifning o’zaro nisbatiga va valyuta kursiga o’z ta'sirini o’tkazadi. Ayrim holatlarda valyuta bozorida imtiyozli yo’nalishlar vazirlar iste'fosi haqidagi mish-mishlar singari va boshqa shu kabi siyosiy yangiliklar foydasiga o’zgaradi. Agarda mamlakatning iqtisodiy holati jahonda yuqori baholanayotgan bo’lsa, unda uning valyutasi kuchli hisoblanadi va iqtisodiy jihatdan kuchsizroq hisoblangan davlat valyutasiga nisbatan yuqoriroq bahoda sotilishi mumkin.
Valyuta kursining davlat va bozor tomonidan muvofiqlashtirilishini o’zaro solishtirish uning dinamikasiga ta'sir etadi. Valyuta kursining valyutaga bo’lgan talab va taklif mexanizmi orqali valyuta bozorlarida shakllanishi odatda kurs nisbatlarini keskin o’zgarishi bilan xususiyatlidir. Iqtisod, pul muomalasi, moliya va kredit holatining ko’rsatkichi hamda muayyan bir valyutaga bo’lgan ishonch darajasi bo’lmish aniq (real) valyuta kursi bozorda shakllanadi. Valyuta kursini davlat tomonidan muvofiqlashtirilishi mamlakatning valyuta-iqtisodiy siyosati vazifalaridan kelib chiqqan holda uning ko’tarilishi yoki pasayishiga qaratilgandir. Ushbu maqsadda ma'lum bir valyuta siyosati amalga oshiriladi.
Shunday qilib, valyuta kursining shakllanishi - bu, milliy va jahon iqtisodiyotlari hamda siyosatlarining o’zaro munosabatlari bilan asoslangan murakkab ko’p omilli jarayondir. Shu sababli valyuta kursini prognozlashda yuqorida ko’rib chiqilgan kursni shakllantiruvchi omillar hamda ularni valyutalarning o’zaro nisbatiga bir xilda bo’lmagan ta'siri aniq bir vaziyatdan kelib chiqqan holda hisobga olinadi. Bundan tashqari valyuta kursining o’zgarishiga ta’sir etuvchi 8 ta omil mavjud ular quyidagilar:
1.Inflyatsiya darajasi. Valyutalar qiymat qonuniyatining ta'sirini aks ettiruvchi ularning sotib olish qobiliyatiga qarab nisbati (sotib olish qobiliyati pariteti) ayirboshlash kursining bir turi bo'lib xizmat qiladi. Shuning uchun inflyatsiya darajasi valyuta kursiga ta'sir qiladi. Boshqa narsalar teng bo'lganda, mamlakatda inflyatsiya darajasi milliy valyutaning qiymatiga teskari ta'sir qiladi. mamlakatda inflyatsiyaning o'sishi milliy valyutaning pasayishiga olib keladi va aksincha. Mamlakatda pulning inflyatsion qadrsizlanishi xarid qobiliyatining pasayishiga va inflyatsiya darajasi past bo'lgan davlatlar valyutalariga nisbatan ularning kursining pasayishiga olib keladi. Ushbu tendentsiya odatda o'rta va uzoq muddatda kuzatiladi. Ayirboshlash kursini xarid qobiliyati paritetiga moslashtirish o'rtacha ikki yil davomida amalga oshiriladi. Buning sababi shundaki, ayirboshlash kursining kunlik kotirovkasi ularning sotib olish qobiliyatiga moslashtirilmagan va boshqa kursni shakllantiruvchi omillar ham ta'sir qiladi.
2.To'lov balansi holati. To'lov balansi valyuta kursining qiymatiga bevosita ta'sir qiladi. Shunday qilib, faol to'lov balansi milliy valyutani qadrlashiga hissa qo'shmoqda, chunki xorijiy qarzdorlardan unga talab oshmoqda. Passiv to'lovlar balansi milliy valyutadagi pasayish tendentsiyasini keltirib chiqarmoqda, chunki ichki qarzdorlar tashqi majburiyatlarini to'lash uchun hamma narsani chet el valyutasiga sotishga harakat qilmoqdalar. To'lovlar balansining valyuta kursiga ta'siri darajasi mamlakat iqtisodiyotining ochiqlik darajasi bilan belgilanadi. Shunday qilib, yalpi milliy mahsulotda eksportning ulushi qanchalik ko'p bo'lsa (iqtisodiyotning ochiqligi), to'lov balansidagi o'zgarishlar uchun almashuv kursining egiluvchanligi shunchalik yuqori bo'ladi. Bundan tashqari, valyuta kursiga to'lov balansi tarkibiy qismlarini tartibga solish sohasidagi davlatning iqtisodiy siyosati ta'sir qiladi: joriy va kapital hisoblari. Savdo balansi holatiga, masalan, bojlarning o'zgarishi, import cheklovlari, savdo kvotalari, eksport subsidiyalari va boshqalar ta'sir qiladi. Savdo balansining ijobiy saldosi o'sishi bilan ma'lum bir mamlakatning valyutasiga talab ortadi, bu uning ayirboshlash kursining o'sishiga yordam beradi va salbiy saldo paydo bo'lganda teskari jarayon sodir bo'ladi. Qisqa muddatli va uzoq muddatli kapitalning harakati milliy foiz stavkalari darajasiga, kapitalni olib kirish va olib chiqishni cheklash yoki rag'batlantirishga bog'liq. Kapital oqimlari balansining o'zgarishi milliy valyuta kursiga ma'lum darajada ta'sir qiladi, belgisi ("plyus" yoki "minus") savdo balansiga o'xshashdir. Biroq, mamlakatga qisqa muddatli kapitalning valyuta kursiga haddan tashqari kirib kelishining salbiy ta'siri mavjud, chunki bu ortiqcha pul massasini oshirishi mumkin, bu esa o'z navbatida narxlarning ko'tarilishiga va valyuta qadrsizlanishiga olib kelishi mumkin.
3.Turli mamlakatlarda foiz stavkalaridagi farq. Ushbu omilning valyuta kursiga ta'siri ikkita asosiy holat bilan izohlanadi. Birinchidan, mamlakatda foiz stavkalarining o'zgarishi, ceteris paribus, kapitalning xalqaro harakatiga, ayniqsa qisqa muddatli kapitalga ta'sir qiladi. Aslida foiz stavkasining oshishi xorijiy kapitalning kirib kelishini rag'batlantiradi va uning pasayishi kapitalning, shu jumladan milliy valyutaning chet elga chiqib ketishini rag'batlantiradi. Shu sababli kapital real foiz stavkalari yuqori bo'lgan mamlakatga oqadi, uning valyutasiga talab ortib bormoqda va u qimmatlashmoqda. Kapitalning harakati, ayniqsa spekulyativ "issiq" pullar, to'lovlar balansining beqarorligini oshiradi. Ikkinchidan, foiz stavkalari valyuta va kredit bozorlaridagi operatsiyalarga ta'sir qiladi. Amaliyotni amalga oshirishda banklar foyda olish uchun milliy va jahon kapital bozoridagi foiz stavkalari farqini hisobga olishadi. Ular foiz stavkalari past bo'lgan tashqi kredit bozorida arzonroq kredit olishni va foiz stavkalari yuqoriroq bo'lsa, milliy kredit bozorida xorijiy valyutani joylashtirishni afzal ko'rishadi, boshqa tomondan, foiz stavkalarining mamlakat ichidagi nominal o'sishi milliy valyutaga talabning pasayishiga olib keladi. Qanday qilib kredit olish tadbirkorlar uchun qimmatga tushadi. Buni hisobga olgan holda, tadbirkorlar o'z mahsulotlarining narxini oshiradilar, bu esa o'z navbatida mamlakat ichidagi tovarlarga narxlarning ko'tarilishiga olib keladi. Bu milliy valyutani xorijiy valyutaga nisbatan nisbatan qadrsizlantirmoqda. Bunday vaziyatlarda xorijga sarmoya qo'yish uchun taklif qilinayotgan milliy valyuta ko'payadi va (S-I) egri chizig'i o'ngga suriladi . Natijada muvozanatli real almashtirish kursi pasayadi, milliy mahsulotlar arzonlashadi va sof eksport ko'payadi.
Importga tarif yoki kvotalar joriy qilish siyosati sof eksportning oshishiga olib keladi va bu hol grafikda Xn (E)I egri chizig'ining Xn (E)2 holatiga siljishi sifatida namoyon bo'ladi

4.Valyuta bozorlari va spekulyativ valyuta operatsiyalari. Agar valyuta kursi pasayish tendentsiyasiga ega bo'lsa, unda firmalar va banklar uni oldindan barqarorroq valyutalarga sotadilar, bu esa zaiflashtirilgan valyuta mavqeini yomonlashtiradi. Valyuta bozorlari iqtisodiyotdagi va siyosatdagi o'zgarishlarga, valyuta kurslarining o'zgarishiga tezda javob beradi. Shunday qilib, ular valyuta spekulyatsiyasi va "issiq" pullarning o'z-o'zidan harakatlanishi imkoniyatlarini kengaytiradi.

5.Milliy va jahon bozorlarida valyutaga bo'lgan ishonch darajasi. 
Bu iqtisodiyotning holati va mamlakatdagi siyosiy vaziyat, shuningdek yuqorida ko'rib chiqilgan valyuta kursiga ta'sir qiluvchi omillar bilan belgilanadi. Bundan tashqari, dilerlar nafaqat iqtisodiy o'sish sur'atlari, inflyatsiya, valyutaning xarid qobiliyati darajasi, valyuta talab va taklifining nisbati, balki ularning dinamikasi istiqbollarini ham hisobga olishadi. Ba'zan savdo va to'lov balansi yoki saylov natijalari to'g'risida rasmiy ma'lumotlarning nashr etilishini kutish talab va taklif nisbati va valyuta kursiga ta'sir qiladi. Ba'zan valyuta bozorida ustuvorliklar siyosiy yangiliklar foydasiga o'zgarishi, vazirlarning iste'fosi haqidagi mish-mishlar va boshqalar.
6.Pul-kredit siyosati. Valyuta kursini bozor va davlat tomonidan tartibga solish nisbati uning dinamikasiga ta'sir qiladi. Valyuta talab va taklif mexanizmi orqali valyuta bozorlarida valyuta kursining shakllanishi odatda valyuta kurslarining keskin tebranishlari bilan birga keladi. Haqiqiy ayirboshlash kursi bozorda rivojlanmoqda - iqtisodiyotning holati, pul muomalasi, moliya, kredit va ma'lum bir valyutaga bo'lgan ishonch darajasi. Valyuta kursini davlat tomonidan tartibga solish pul-iqtisodiy siyosatining maqsadlaridan kelib chiqib, uni oshirish yoki pasaytirishga qaratilgan. Shu maqsadda ma'lum pul-kredit siyosati.
7.Milliy daromad Bu mustaqil ravishda o'zgarishi mumkin bo'lgan mustaqil komponent emas. Ammo, umuman olganda, milliy daromadning o'zgarishiga olib keladigan omillar valyuta kursiga katta ta'sir ko'rsatmoqda. Shunday qilib, mahsulot taklifining ko'payishi valyuta kursini oshiradi, ichki talabning o'sishi esa uning narxini pasaytiradi. Istiqbolda milliy daromadning o'sishi mamlakat valyutasining yuqori qiymatini anglatadi. Ushbu tendentsiya uy xo'jaliklari daromadlari o'sishining ayirboshlash kursi qiymatiga ta'sirining qisqa muddatli vaqt oralig'ini ko'rib chiqishda tiklanadi.
8.Bozor omillari. Ushbu omillar qisqa vaqt oralig'ida milliy valyuta qiymatini sezilarli darajada o'zgartirishi mumkin. Shunday qilib, iqtisodiy rivojlanish istiqbollari, byudjetdagi o'zgarishlar va tashqi savdo defitsiti haqidagi umumiy iqtisodiy taxminlar valyuta kursiga bevosita ta'sir qiladi. Bundan tashqari, valyuta bozori ishtirokchilarining taxminlari valyuta kursiga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Mamlakatdagi ishbilarmonlik faolligining mavsumiy cho'qqilari va pasayishlari milliy valyutaga sezilarli ta'sir ko'rsatmoqda. Buni ko'plab misollar tasdiqlaydi. Shunday qilib, 2019 yil dekabr oyining oxirida Moskva banklararo valyuta birjasidagi savdo hajmi har bir almashinuv kunida oshdi. Yangi yil bayramlari bilan bog'liq valyuta bozorida savdo-sotiqning uzoq vaqt to'xtab qolishi xorijiy valyutani faol ravishda sotib olishga sabab bo'ldi.