Asosiy Maqolalar Ma'lumotnomalar Olimlar si birliklari Bu-qiziq Kutubxona Minbar Sayt haqida Muallif & blog

Horijlik olimlar

O'tmishning buyuk

olimlari

Bo'limdagi maqolalar

mundarijasi:

ORBITA.UZ

INFOTEKASI

MILLIY

MILLIY

BAYRAMLARIMIZ

BAYRAMLARIMIZ

O'ZBEKISTON

O'ZBEKISTON

SHAHARLARI OB-

SHAHARLARI OB-

HAVO

HAVO

MA'LUMOTLARI

MA'LUMOTLARI

ORBITA.UZ

ORBITA.UZ

DO'STLARI:

DO'STLARI:

BIZNING

BIZNING

STATISTIKA

STATISTIKA

ORBITAL

LATIFALAR :) :)

Serjant askarlarga

daraxt kestiryapti.

Bir askar norozi

ohangda:

-Men oliy

ma'lumotli

matematikman,

menga o

�

zimga

mos ish bering...

-Yaxshi, unda sen

ildiz chiqarish

bilan shug

�

ullan!

Atom ichida

nimalar bor?

Astronomiyadan

ma'lumotnomalar

Fizikadan savol

va masalalar

(Demkovich)

XABBL KOSMIK

TELESKOPI:

Koinot qa'ridagi

hayot izlarini

topish yo‘lidan

bormoqda

Messbauer

effekti

Quyosh tutilishi

Tezkor

zarrachalarning

energiyasi va

impulsi

Yangi Gorizontlar

To‘lqin kelyapi!

Osmonga

qarang!

Nega tun qora

parda tortadi

Ta'sir birligi

Eynshteynning

mashhur timsoli -

tilini chiqargan

daho

Qora tuynuklar va

chaqaloq

koinotlar

Eynshtenyn.

Nisbiylik

Nazariyasi

Zamon bu -

makon

masalasidir

Xabbl qonunining

mazmuni

qanday?

DNK

strukturasining

kashf etilishi

Ser Rojer

Penrouz -

takrorlanmas

---

kun  o‘tib  Stiven  Xokingni  chuqur  tibbiy  ko‘rikka  olib  borishdi.

Umuman  olganda  Xokingda  bolaligidanoq  koordinatsiyaning

nomuvofiqligi  kuzatilardi.  Lekin  bu  hol  vaqt  o‘tgan  sari  yo‘qolib

ketgandek  edi.  U  talabalik  yillari  Oksford  universiteti  eshkakchilar

jamoasida  sport  musobaqalarida  ham  qatnashgan,  qayiqda  rul

boshqaruvchisi  bo‘lar  edi.  Lekin  endilikda  uning  jismoniy

imkoniyatlari  tamomila  cheklandi.  Tibbiy  ko‘rikdan  so‘ng  unga,

Angliyada "neyromotor xastaligi", AQSHda esa "Lu Gering kasalligi"

deb nomlanadigan qo‘rqinchli tashxis qo‘yishdi. Vrachlar esa unga

ko‘pi bilan ikki yil umri qolganini aytib, biror tayinli muolaja tavsiya

etisholmadi va uyga javob berib yuborishdi...

Atiga ikki yil umri qolganini eshitgan odam nima ahvolga tushardi?

Albatta  umidsizlanadi.  Yashashdan  ma'no  topolmay  qoladi.

Xokingda ham xuddi shunday bo‘ldi. Lekin bu kayfiyat unda juda tez

tarqab  ketdi.  Tibbiy  ko‘rik  davomidagi  ikki  hafta  ichida  u  bilan  bir

palatada yotgan o‘smir bolakayga leykemiya tashxisi qo‘yishgandi.

U  Xoking  ko‘z  o‘ngida  vafot  etdi.  Bu  manzaradan  dahshatga

tushgan  Xoking,  battardan  azob  cheka  boshladi.  Chidab  bo‘lmas

tug‘yonlar  ichida  unga  to‘satdan  yorqin  va  umidbaxsh  fikr  kelib

qoldi:  "Ayrimlarning  omadi  menchalik  ham  kelmagan  ekan.

[...] o‘zingni erta o‘lib ketishing mumkinligini anglar ekansan, hayot -

albatta yashab o‘tishga arziydigan ne'mat ekani va unda albatta qilib

ulgurishing  lozim  bo‘lgan  ishlar  ham  bisyorligini  tushunib

yetarkansan".

Shu  tarzda,  endi-endi  ilm  ayvoniga  chiqib  kelayotgan  yosh  olim

jisman majruh bo‘lib qoldi. U avvaliga o‘zi yura olardi. Lekin kasallik

borgan  sari  kuchayib,  uning  barcha  tayanch-harakat  a'zolarini

falajlab  qo‘ydi.  Olim  nogironlar  aravachasiga  butunlay  mixlanib

qoldi.

O‘zining  jismoniy  imkoniyatlari  nihoyatda  cheklanib  qolganiga

qaramay,  Xoking  ilmiy  tadqiqotlarga  qaytdi.  Vaqt  o‘tardi,  lekin

vrachlarning "bashorat"lari ortga surilayotgandek edi go‘yo.

Unga  alohida  e'tibor,  g‘amxo‘rlik  talab  qilinardi.  Shuncha  fojialar

bo‘ronida,  uning  shaxsiy  hayotda  omadi  keldi.  Ancha  avval,  hali

sog‘ligiga qora bulutlar soya solmagan vaqtda, Stiven Xoking o‘ziga

vafodor,  turmush  mashaqqatlarini  birga  yengishga  tayyor  bo‘lgan

Jeyn  Uayld  ismli  qizni  uchratgandi.  Xokingning  achinarli  ahvolini

ko‘rgandan keyin ham, Jeyn unga nisbatan sadoqatini saqlab qoldi

va ular turmush qurishdi. Xoking hozirgacha, barchasiga qo‘l siltab

ketmaslikka  undagan  va  o‘zini  hayotga  qaytargan  eng  kuchli

daldalardan biri aynan Jeynning jasorati bo‘lganini tan oladi.

Oila  qurganidan  keyin  Xoking  erkak  kishi  sifatida  o‘z  oilasini

iqtisodiy  ta'minlashi,  bolalarini  o‘zi  boqishi  lozimligini  yaxshi

anglardi.  U  ilmiy  tadqiqotlarni  ham  birvarakayiga  olib  borish

imkonini  beruvchi  ish  izlardi  va  oxiri  Keys-kollejga  o‘qituvchilikka

ishga joylashdi. Lekin u endi borgan sari tildan ham qola boshladi.

Avvaliga  u  duduqlansa-da,  gapini  tushunsa  bo‘lardi.  Lekin  dard

ustiga  chipqon  bo‘lib,  1985-yilda  u  zotiljamga  ham  chalindi.  Bu

kasallik o‘pkalarning sun'iy ventilyatsiyasini taqozo qiladi, aks holda

bemor  uzoqqa  bormaydi.  Shundoq  ham  majruh  bo‘lgan  Stiven

Xokingga  bo‘yin  sohasini  teshib,  traxeotomiya  amaliyoti  qilishga

to‘g‘ri  keldi.  Natijada  Xoking  endi  butunlay  tildan  qoldi.  Uning

tanasidagi  sog‘  qolgan  a'zosi  sanoqli  bo‘lib,  faqat  o‘ng  qo‘lining

ayrim  barmoqlarini  qimirlata  olar,  ko‘zini  yumib  ochishi  hamda,

mozaika va

tafakkur ildizlari

haqida bahs

Maks Plank.

Kvant Nazariyasi.

Mikrodunyodagi

inqilob

Dunyoni

o‘zgartirgan 17 ta

tenglama

Matematika va

navigatsiya:

kenglik va

uzunlik

Stirling formulasi

De Broyl nisbati

Kvant

elektrodinamikasi

Kvant

fizikasining

tug‘ilgan kuni

Science jurnali

e'tirofiga ko‘ra

2015 yilning eng

e'tiborga molik

ilmiy natijalari

Buyuk Attraktor

Katta adron

kollayderi

Albert Eynshteyn

hayoti

fotosuratlarda

(40 ta rasm)

Albert Eynshteyn

Avgusta Ada

King -

dasturchilarning

"momosi"

Leonard Eyler

Kvant nazariyasi

uchun 3

daqiqadan

Koinot, Quyosh

va Yer necha

yoshda?

(Infografika)

O‘lchamlarni

taqqoslab...

---

qosh  uchirishi  mumkin  edi  xolos.  Tildan  qolgan  olimga  avvaliga

maxsus  taxtachada  yozilgan  jadvaldagi  harflarga  ko‘z-qosh

mimikasi  bilan  ishora  qilib  fikrini  tushuntirishni  o‘rgatishdi.  Keyin

esa  unga  Uoltos  ismli  AQSHlik  dasturchi  "Ekvalayzer"  deb

nomlangan  nutq  sintezatori  dasturini  tayyorlab  berdi.  Biroz  vaqt

o‘tib, yaqin do‘stlari uning aravachasiga maxsus sensorli kompyuter

va yangi, mukammalroq nutq sintezatori jihozlab berishdi.

Xoking hozirgacha ushbu kompyuter va nutq sintezatori yordamida

ma'ruzalar  qiladi,  kitoblar  yozadi  va  atrofdagilar  bilan  aloqa  qilib

kelmoqda. Ular Jeyn bilan uch nafar (bir qiz va ikki o‘g‘il) farzandni

voyaga yetkazishdi. Og‘ir kasallikka va keksayib qolganiga qaramay

u hamon ilmiy-ijtimoiy faol turmush tarzi bilan yashamoqda.

Hozirda  Stiven  Xoking  zamonamizning  eng  nufuzli  va  ilg‘or

nazariyotchi fizik olimlaridan sanaladi. Uning olib borayotgan ilmiy

ishlari ham shunga yarasha, olamshumul, qiziqarli va murakkabdir.

Xususan  u  ham,  XX  asr  fiziklarining  orzusi  bo‘lgan  va  XXI-asr

fiziklariga  ham  "yuqqan"    narsa  -  "Umumiy  nazariy"ni  (uni  ba'zilar

"tugal  nazariya"  ham  deyishadi)  barpo  qilish  borasida  katta

izlanishlarni  davom  ettirib  kelmoqda.  Xokingga  ko‘ra,  bu  ishni

amalga  oshirish  aslida  idrok  uchun  o‘ta  murakkab  bo‘lib,  unda

fizikaning to‘rt markaziy kuchlari - kuchli va kuchsiz yadroviy o‘zaro

ta'sirlar, gravitatsiya va elektromagnit o‘zaro ta'sirlarni yagona g‘oya

ostida birlashtirish lozim bo‘ladi. Soddaroq aytganda, makroskopik

miqyosdagi  kosmologik  fizik  hodisalarni  qamrab  oluvchi

Eynshteynning  umumiy  nisbiylik  nazariyasi  bilan,  mikrodunyo

miqyosidagi  yadroviy,  kvant  hodisalarini  tadqiq  qiluvchi  kvant

mexanikasini  umumiy  uyg‘unlikka  keltirish  lozimdir.  Bunda  esa

Geyzenbergning  noaniqliklar  tamoyilini  va  Feynmanning  kvant

elektrodinamikasi  matematik  modellarini  (ibtidolar  yig‘indisi

konsepsiyasini)  qo‘llamasdan  natijaga  erishish  mumkin  emas.

Umumiy  nazariyani  barpo  qilish  yo‘lida  u  zamon-makon

uyg‘unligiga "mavhum vaqt" tushunchasini kiritadi. Ko‘pchilik yetuk

olimlarning  keskin  tanqidlariga  duchor  bo‘lishiga  qaramay,  Xoking

bu  tushuncha  ham  vaqti  kelib  odamlar  uchun  odatiy  fizik

tushunchalar qatoriga kirishiga umid qilmoqda. Fikrini izohlar ekan,

olim  Galiley  zamonasida  Yerning  yumaloqligi  haqidagi  gapni  ham

odamlar  qabul  qilishi  mushkul  bo‘lgani,  hozirda  esa  Yerning

yassiligiga ishonadigan odamlar sanoqli qolgani ta'kidlaydi.

Xokingning  fikricha,  bunday  umumiy  tugal  nazariyaning  barpo

etilishi, koinotning paydo bo‘lishi va tadrijiy rivojlanishi jarayonlarini

anglash, uning ibtidosida sodir bo‘lgan va intihosida yuz beradigan

fizik jarayonlarni mohiyatini tushunib yetishga xizmat qilishi kerak.

U bizning qayerdan paydo bo‘lganimiz va qanday paydo bo‘lganimiz

haqidagi azaliy savollarimizga javob berishi lozim ekan. Lekin nima

uchun  bu  yerdaligimizni  hali  fizika  izohlab  berolmaydi  deb

hisoblaydi u. Olim, koinotga nisbatan qandaydir aqlga sig‘mas, o‘ta

murakkab  va  inson  idrokining  qamroviga  o‘ta  og‘irlik  qiladigan

narsa  deb  qaraladigan  paytlar  allaqachon  o‘tib  ketganini  doim

ta'kidlaydi. U insonlarning zamon va makonga taalluqli barcha fizik

qonunlarni anglay olishiga, buning asosida esa, o‘tmish va kelajak

haqida  muayyan  xulosalar  qila  olishiga  ishonadi.  Ya'ni,  Xoking

inson ong va tafakkurining imkoniyatlari ham koinotning o‘zi singari

ulkan  ekaniligiga  shubha  qilmaydi  va  albatta  kun  kelib,  butun

borliqni  oddiy,  ixcham  va  ko‘rkam  formula  orqali  izohlab  berishga

yaraydigan,  tugal-umumiy  nazariya  shubhasiz  barpo  qilinishiga

qattiq ishonadi.

Orbital

stansiyalar

Yorug‘likning

elektromagnit

nazariyasi

Xo‘sh, qani ular?

Enriko Fermi

Atom fabrikalari

Matematik

ramziy belgilar -

raqamli-harfli

ajabsanda

Louson kriteriysi

Quyosh o‘z

energiyasini

qayerdan oladi?

Astronomik

arqon tortish

koeffitsienti...

Robert Boyl

(1627-1691)

Shryodinger

tenglamasi

Antrop tamoyili

Lev Davidovich

Landau

Qochish tezligi

Tutqich bermas

graviton

Vakuumdagi

yorug‘lik tezligi

Taxionlar

Nyuton beshigi

Etvyosh

gravitatsion

gradiometriyasi

Koinotdagi

orollar

Amaliya (Emmi)

Nyoter -

matematikaning

toj-taxtsiz

qirolichasi

Karolina

Lukretsiya

Gershel (1750-

1848)

Qora tuynuklar

Tashqi bilyardlar

---

Xokingni  jahon  ommasiga  tanitgan  eng  mashhur  ishi  esa,  uning

qora  tuynuklar  fizikasi  bilan  bog‘liq  tadqiqotlaridir.  Uning  bu

boradagi ilmiy-ommabop mualliflik kitoblari va teleko‘rsatuvlardagi

ishtiroklari  orqali  deyarli  barcha  ilmiy-ma'rifiy  mediadasturlar

shinavandalari yaxshi bilishadi. Qora tuynuklar borasida Xokingning

mashhur  iborasi  bor:  "qora  tuynuk  aslida  qora  emas!".  Bu  fikrni

asoslar  ekan,  Xoking  qora  tuynuk  yaqinidagi  zamon-makon

egrilanishining  ta'sirini  inobatga  olinsa  va  jarayonga  noaniqliklar

tamoyilini  tadbiq  etilsa,  qora  tuynukdan  ham  zaryadlangan

zarralarning  uchib  chiqishi  mumkinligi  isbotlanadi.  Fanda  "Xoking

nurlanishi" deb nomlanadigan mazkur g‘oyaning eng ajablanarli va

olamshumul  joyi  shundaki,  qora  tuynukdan  uchib  chiqadigan

zaryadlangan  zarralar,  avvaliga  yorug‘lik  tezligidan  ham  tezroq

uchib harakatlanar, ma'lum masofa va vaqtni bosib o‘tganidan keyin

esa,  tezligini  yorug‘lik  tezligidan  pastroq  darajaga  tushirar  ekan.

Ma'lumingizkim,  Eynshteynga  ko‘ra,  borliqda  yorug‘lik  tezligidan

yuqori  tezlikning  o‘zi  bo‘lishi  mumkin  emas.  Ko‘plab  bahslarga

sabab bo‘lsa-da, uning mazkur g‘oyasi, zamonamiz fizikasidagi o‘z

amaliy isbotini kutayotgan eng qiziqarli gipotezalar sirasiga kiradi.

Stiven  Xoking  g‘oyat  murakkab  ilmiy  masalalarni  ham,  sodda,

xalqchili  tilda  va  ajoyib  mutoyiba  hissi  bilan  bayon  eta  oladigan

professional  muallif  ham  sanaladi.  U  ilm-fanni  ommalashtirish,

zamonaviy  fanning  dolzarb  masalalarini  har  bir  qiziquvchiga  yetib

borishiga erishishni hayotidagi eng muhim vazifalardan deb biladi.

Uning  "Vaqtning  qisqacha  tarixi"  (1988);  "

Qora  tuynuklar  va

chaqaloq  koinotlar

"  (1993);  "Yong‘oq  po‘stlog‘i  ichidagi  olam"

(2001);  "Oliy  tafakkur"  (Leonard  Mlodinov  bilan  hammualliflikda)

kabi  kitoblar  butun  jahonda  bestseller  asarlar  bo‘lib  kelmoqda.

Uning  kitoblari  20  ga  yaqin  jahon  tillariga  tarjima  qilingan,

millionlab  adadlarda  chop  etilgan.  Shuningdek  olim,  ko‘plab  ilmiy-

ommabop filmlar hamda, multfilmlarda qahramon sifatida ishtirok

etgan. Chunonchi u "Simpsonlar" va "Futurama" multseriallarida o‘z

timsoliy  qahramoniga  o‘zi  ovoz  bergan.  Bundan  tashqari,  Xoking

qiyofasidagi raqamli ovoz egasi bo‘lgan qahramon boshqa ko‘plab

badiiy va ilmiy-fantastik filmlarda muntazam o‘rin tutadi.

Ilm-fanga  va  fanni  ommalashtirishga  qo‘shgan  beqiyos  hissasi

uchun Stiven Xoking 20 ga yaqin turli milliy va xalqaro mukofotlar

va  unvonlar  bilan  taqdirlangan.  Xususan  u  Albert  Eynshteyn

nomidagi  medal,  Kopli  medali,  Qirollik  Astronomiya  jamiyati  oltin

medali,  Volf  mukofoti,  Fundamental  fizika  mukofoti  kabilarga,

hamda Britaniya Imperiyasi Komandori unvoniga sazovor bo‘lgan. U

London  Qirollik  jamiyati,  hamda  AQSH  Milliy  akademiyalaring

a'zosidir.  Olim  tinimsiz  ilmiy  izlanishlarni  davom  ettirib,

jamoatchilikni  benazir  g‘oyalari  bilan  lol  qoldirishda  davom

etmoqda.  Uning  2012-yilgacha  egallagan  lavozimi  ham  qanday

darajadagi olim ekaniligini yaqqol ko‘rsatib turibdi. Stiven Xoking -

Kembrij  universitetining  Lyukas  professori  bo‘lib  ishladi.  Bir

zamonlar kimsan Isaak Nyutonning aynan o‘zi egallagan lavozim!

Zamonamizning  shubhasiz  eng  yirik  va  taniqli  olimlaridan  bo‘lgan

Stiven Xoking 2018-yilning 14-mart sanasida vafot efdi.