Asosiy fondlarning mohiyati, ahamiyati, tarkibi va tuzilmasi

birinchi guruh - umumlashtiruvchi va qiymat ko’rsatkichlari bo’lib, ular asosiy fondlarning turli guruhlarini dinamika va statikada baholash, tahlil qilish, zahiralarni aniqlash va bashorat qilish imkonini yaratadi. Bunday ko’rsatkichlarga fond qaytimi, fond sig’imi, fond rentabelligi va boshqalarni kiritish mumkin.
ikkinchi guruh - xususiy va natural ko’rsatkichlar bo’lib, ko’proq asosiy ishlab chiqarish fondlarining faol qismi - ishchilar, mashina va asbob-uskunalardan foydalanish bilan bog’liq.
Ko’rsatkichlarning bu guruhi tarkibiga quyidagilar kiradi:
asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan ekstensiv foydalanish koeffisiyenti, ulardan vaqt bo’yicha foydalanganlik darajasini aks ettiradi;
asosiy ishlab chiqarish fondlari(mashina va asbob-uskunalar)dan intensiv foydalanish koeffisiyenti, ulardan quvvat bo’yicha foydalan-ganlik (unumdorlik) darajasini aks ettiradi;
asosiy ishlab chiqarish fondlaridan integral foydalanish koeffi-siyenti, barcha ekstensiv va intensiv omillardan birgalikda foydalanishni hisobga oladi.
Ko’rsatilgan ko’rsatkichlarning har biri amaliyotda mustaqil ma’noga ega bo’lib, turli maqsadlarga erishish uchun foydalaniladi. Masalan, asosiy ishlab chiqarish fondlaridan vaqt bo’yicha qanday foydalanilganligini (ekstensiv foydalanish) baholash asbob-uskunalarning smenalik koeffi-siyenti, uskunalarni koeffisiyenti, smena davomida uskunalarning bekor turib qolishi, uskunalardan smenalarda foydalanish koeffisiyenti kabi ko’rsatkichlar qo’llaniladi.
Asbob-uskunalardan ekstensiv foydalanish koeffisiyenti mazkur uskunalardan amalda haqiqiy foydalanilgan vaqtning ulardan reja bo’yicha foydalanish muddatiga nisbati orqali aniqlanadi.
Bu yerda:
t_xak – uskunalardan haqiqiy foydalanilgan vaqt, soatlar;
t_rej – uskunalarning normaga asosan foydalanish muddati, soatlar.
Misol. Agar 8 soatlik smena mobaynida ta’mirlash uchun 1 soat rejalashtirilib, amalda 5 soat sarflangan bo’lsa, u holda ekstensiv foydalanish koeffisiyenti 0,61 (5/(8-1)) ni tashkil qiladi. Bu esa asbob-uskunalardan smena davomida faqat 61 % foydalanilganligini anglatadi.
Korxonalarda bunday uskunalarning bir emas, bir nechta – o’nta yoki yuztasidan foydalaniladi. Shu munosabat bilan uskunalarning smenalik koeffisiyenti - sutka davomida mashina-smenalarning o’rnatilgan uskuna-larning umumiy soni yoki ishchi o’rinlariga nisbatini aniqlash zaruriyati tug’iladi. Bu holda smenalilik koeffisiyenti quyidagi formula asosida aniqlanadi:
Bu yerda:
MS - sutka davomida haqiqiy ishlangan mashina-smenalar yig’indisi;
Ko - o’rnatilgan asbob-uskunalarning umumiy soni.
Misol. Korxonada 200 dona metall qirquvchi stanok sutka mobaynida 360 mashina-smena, 60 ta temir presslovchi stanok 50 mashina-smena, 40 ta quyuv stanoklari esa 30 mashina-smena ishlagan. Ushbu holda barcha stanoklardan foydalanishning smenalilik koeffisiyenti quyidagicha topiladi:
Uskunalarning smenalilik koeffisiyentini aniqlashning yana bir yo’li bo’lib, unga ko’ra korxonalarning bir emas, ikki yoki uch smenada ishlashi va bunda uskunalarning barchasidan ham to’liq foydalanilmasligi ko’zda tutiladi. Masalan, sexda 260 dona uskuna o’rnatilgan bo’lib, birinchi smenada ulardan 200 tasi, ikkinchi smenada esa 190 tasi ishlagan. Bu holda uskunalarningsmenalilik koeffisiyenti 1,44 (200+190)/260) ni tashkil qiladi.