Asl predloglar
. Mustaqil so`z shaklini yo`qotgan va faqat predlog sifatidagina
ishlatiladigan so`zlar asl predloglardir. Asl predloglarga quydagilarkiradi:
ﻰِﻓ--….Da,ichida (bu va bundan keying predloglarning asosiy manosigina beriladi
). ِﺪَﻬْﻌَﻤْﻟا ﻰِﻓ—institutda
ﻰَﻟإ-ga,gacha.ِءﺎَﺴَﻤْﻟا ﻰَﻟإ-oqshomgacha
ﻦِﻣ--…dan.ِﺢْﺒﱡﺼﻟا ﻦِﻣ---tongdan
ﻰﻠَﻋ-da,ustida,ustiga.ِﺔَﻟِوَﺬّﻄﻟا ﻰﻠَﻋ-stolustida.
ْﻦَﻋ-haqida.ِسْرﱠﺪﻟا ﻦَﻋ-darshaqida.
ِب-bilan,vositasida.ِﻢَﻠَﻘْﻟﺎِﺑ—qalqmvositasida.
ىَﺪَﻟ—da…,qoshida,huzurida.ِذﺎَﺘْﺳﻷا ىَﺪَﻟ—domlahuzurida.
َﻊَﻣ-bilanbirga.ِﻖﯾِﺪﱠﺼﻟا َﻊَﻣ—do`stbilanbirga.
ِل—ning,…da bor.ِﺐِﻟﺎﱠﻄﻠِﻟ—studentda bor.
َك—dek,kabi.ِﺲْﻤﱠﺸﻟﺎَﻛ—quyoshkabi.
ﻰﱠﺘَﺣ—gacha.ِحﺎﺒﱠﺼﻟا ﻰﱠﺘَﺣ—tongacha.
ُﺬْﻨُﻣ
,
ْﺬُﻣ
--danbuyon.--
ِﻦْﯿَﺘَﻨَﺳ ُﺬْﻨُﻣ —ikkiyildanbuyon.
Ot-predloglar
. Bu guruhga o`zining otlik xususiyatini yo`qotmagan, ot sifatida
ishlatilishi mumkin bo`lgan, lekin shu bilan birga predlog vazifasida xam kelishi
mumkin bo`lgan so`zlar kiradi. Bular predlog va zifasida ishlatilganida ko`pincha
tushum kelishigida keladi.
َﻞِﺧاَد—ichida,ichiga.ِﺔَﺳَرْﺪَﻤْﻟا َﻞِﺧاَد—maktabichida.
َجِرﺎَﺧ—tashqarida,tashqariga.
َﺮْﺒَﻋ—orqali.
َلَﻼِﺧ—davomida.ِﺔَﻠْﻄُﻌﻟآ َلَﻼِﺧ—kanikuldavomida.
َﻦْﯿَﺑ—orqasida.
َبْﺮُﻗ—yaqinida.
َمَﺎﻣأ—oldida.
َءا َزإ—qarshisida.
َءاَرَو—orqasida,orqasiga.
َقْﺮُﻓ—ustida,ustiga.
َﺖْﺤَﺗ—ostida,ostiga.
َﻒْﻠَﺧ—orqasida,orqasiga.
َﺪْﻧِء--…da,huzurida.
َلْﻮَﺣ—atrofida,haqida.
ﻰَﻟَاﻮَﺣ—qariyib,taxminan.
Bu so`zlar bazan mustaqil so`z sifatida boshqa predloglarni qabul qilishi
mumkin.
Murakkabpredloglar
. Bular ikki-uch so`zdan iborat bo`lib, yuqoridagi
predloglarga nisbattan murakkabroq munosabatlarni ifodalaydi:
1.
ِﻞْﺟِﻷ--…nideb, yo`lida.
2.
ِﻞﯿِﺒِﺳ ﻰِﻓ—nideb,yo`lida.
3.
ِل ًفَﻼِﺧ—ga qaramay.
4.
ْﻦِﻣ ﺎًﻓْﻮَﺧ— dan qo`rqib.
5.
ْﻦَﻋ ًﻼْﻀَﻓ—dan tashqari.
6.
ْﻦِﻣ ٍﺔَﺑَﺮْﻔَﻣ ﻰَﻠَﻋ—yonida,yaqinida.
7.
ْﻦِﻣ ِبﺮُﻗءلﺂِﺑ—yonida,yaqinida.
8.
ِﺐِﻧﺎَﺠِﺑ—yonida,yaqinida.
9.
ْﻦِﻣ ِﻢْﻏﱠﺮﻟﺂِﺑ—ga qaramasdan
10.
ْﻦﻋ ِﺮَﻈﱠﻨﻟآ فْﺮَﺼِﺑ—dan tashqari
11.
ﻰَﻟإ ِﺮَﻈﱠﻨﻟﺂِﺑ--sababli
12.
ﻰَﻟإ اًﺮَﻈَﻧsababli
13.
ْﻦَﻋ ﺎًﺿْﺮَﻋ—ning badaliga
14.
ِل ﺎًﺿْﺮَﻋ—ning badaliga
15.
ِل ًﺔَﺠﯿِﺘَﺑ natijasida
16.
ِﺔَﻄِﺳاَﻮِﺑ vositasida
17.
Yuqorilardan ك ل ب predloglari va shu predloglar bilan tugagan
murakkab predloglar o`zidan keying so`zga qo`shib yoziladi.Masalan:
18.
ِﺔَﺷﱢﺮﻟﺂِﺑ—perobilan.
19.
ِل—predlogiلا—artikli bilan kelgan so`zlarga qo`shilganida, artikldagi
vaslali hamza (آ) yozuvda tushib qoladi.Masalan:
ِﻢْﻜُﺤْﻠِﻟ
=
ِل
+
ُﻢْﻜُﺤْﻟا
Qolgan predloglarning barchasi o`zidan keying so`zdan ajratib yoziladi.
Predloglar asosan ism guruhidagi so`zlarning oldida keladi va ular bilan
munosabatga kirishadi,lekin ular ayrim fe’llarga ham o`z tasirini o`tkazishi
mumkin.U yoki bu fe’l o`zidan keyin turgan predlog bilan bog`liq holda turli
ma’nolarni bildirishi mumkin.
Undalma ( nido )
Ikkinchi fasl - «Ismlarni tushum kelishigida kelishini talab kiluvchi xarflar». Bu
faslda ettita yuklama keltirilgan bo’lib, bular kuyidagilar: «istisnolik» ma’nosini
bildiruvchi-ّﻻإ , undov-chakirikni ifodalovchi ﺎﯾ, أ ﺎﯾ, ﺎﯿﻫ, ﱡىأ, ﺎﯾ- ma’nosini
anglatuvchi ةﺰﻤﻬﻟا , ya’ni أ xamda zamonaviy o’zbek arabshunoslari «birgalik
to’ldiruvchisi» deb nomlaydigan - و boglovchisi.
Gapdagi anglashilgan ma’no tegishli bo’lgan shaxs yoki predmetni bildiruvchi
so’zga undalma deyildi.
Undalma harflariquyidagilar:
ﺎﯾ
,
ﺎﯾأ
,
ﺎﯿﻫ
,
ْىأ
,
أ
Masalan: muallim «
ﷲا ﺪﺒﻋ ﺎﯾ
,
ﺐﻌﻠﺗ ﻻ
» (Ey Abdulloh, o’ynamagin) desa, Abdulloh
ismli o‘quvchining o‘girilib qarashini va
ﺐﻌﻠﺗ ﻻ
(o‘ynamagin), degan so‘zning
diqqat etishini talab qilgan bo‘ladi. SHuningdek, bu jumladagi
ﷲا ﺪﺒﻋ
ismi
«munodo» bo‘ladi.Masalan:
ﯾ
ِﷲا َﺪﺒﻋ ﺎ
– ey Abdulloh
أﯾ
َﺪﺒﻋ ﺎ
ﻢﯾﺮﻜﻟا
– ey Abdukarim
ِنﺎﻤﺣﺮﻟا َﺪﺒﻋ ﺎﯿﻫ
,
–
ey Abdurrahmon
ﻦﯾﺪﻟا َلﺎﻤﺟ يأ
,
–
ey Jamoliddin
ﻦﯾﺪﻟا دﺎﻤﻋ أ
– ey Amoiddin
Undalmaning xususiyatlari shundan iboratki, u gap boshida, o’rtasida va oxrida
kelishi mumkin.
Agar undalma izofa shaklida bo’lsa izofaning muzof qismi tushum kelishigida
keladi.Masalan,
ِﻢﻠﻌﻟا َﺐﻟﺎﻃ ﺎﯾ
ِبﻮﺘﻜﻤﻟا َﺐﺗﺎﻛ ﺎﯾ
ِﺔﯿﻠﻜﻟا َﺪﯿﻤﻋ ﺎﯾ
Undalmada ko’rsatiladigan so’z aniq holatda bo’lsa va u muazakkar bo’lsa, ﺎﻬﯾا ,
muannas bo’lsa ﺎﻬﺘﯾا ( undalmaning sonidan qat’iy nazar ) ishlatiladi.Masalan:
ُﻞﺟﺮﻟا ﺎﻬﯾأ – ey, odam
ُﺔﺒﻟﺎﻄﻟا ﺎﻬﺘﯾأ – ey, talaba qiz
Do'stlaringiz bilan baham: |