fo’il «g‘usna» (shox) so‘zida kesish ish-harakati sodir bo‘lgani uchun «g‘usna»
so‘zi maf’ul bih bo‘ldi.
Maf’ulum bih fo’il
kabi mufradda, tasniyada, jamda, muzakkarda,
muannasda, ismi zohirda, ismi zamirda bo‘ladi.
ﺏﺎﺘﻜﻟﺍ ﺕﺍﺮﻗ
,
ﺐﺘﻜﻟﺍ ﺕﺍﺮﻗ
,
ﺔﻟﺄﺴﻤﻟﺍ ﺖﻤﻬﻓ
,
ﻚﺘﺑﺮﺿ
Bir fe’lning birdan boshlab,
uchgacha maf’uli bo‘lishi mumkin.
ﻢﻠﻘﻟﺍ ﺕﺮﺴﻛ
,
ﺓﺰﺋﺎﺟ ﺬﻴﻤﻠﺘﻟﺍ ﻂﻴﻄﻋﺍ
,
ﺪﻬﺘﺠﻣ ﺍﺪﻤﺤﻣ ﻚﺘﻤﻠﻋﺍ
ﺍ
kabi.
Mana bu fe’llardan avvalgisi bitta maf’ul, ikkinchisida ikkita maf’ul,
uchinchisida uchta maf’ul bo‘lgan.
Maf’ulum bih bilan noibi fo’il orasida farq quyidagichadir. Maf’ulum bih
ma’lum fe’l so‘ngidan kelib, ham mansub bo‘ladi. Noibi fo’il esa, majhul fe’l
so‘ngidan kelib marfu’ bo‘ladi.
Bir maf’ulni nasbli qiladigan fe’llar ko‘p bo‘lsa-da, ikki maf’ulni nasbli
qiladigan fe’llar juda ozdir. Uch maf’ulni nasbli qiladigan fe’llar esa juda ham
ozdir. YA’ni, bir nechtaginadir.
Maf’ulum bih ko‘proq fo’ildan so‘ng keladi. Ba’zi vaqtlarda fo’ildan
avval
keladi.
ﻢﻴﻫﺍﺮﺑﺍ ﺖﻴﺒﻟﺍ ﻰﻨﺑ
kabi.
Maf’ulum bih umuman fe’ldan keyin keladi. Ba’zi vaqtlarda esa biror
maqsadni ko‘zlab, fe’ldan oldin ham keladi.
ﺪﺒﻌﻧ ﻙﺎﻳﺍ
kabi.
Maf’uli bih - qilinmish zotning ismi bo‘lib, kalomda go‘yo kimni? YOki
nimani? degan savolga javob hukmida zikr etiladi. Maf’uli bih o‘zbek tiliga
tarjima qilinishda oxiriga (-ni) qo‘shimchasi qo‘shiladi. Masalan:
ﺖﻠﻛﺍ
ﺎﻣﺎﻌﻁ
,
ﺎﺑﺮﻘﻋ ﺖﻠﺘﻗ ﻻﺎﻣ ﺖﻌﻤﺟ
,
ﺎﺒﺋﺫ ﺖﻳﺍﺭ
,
Kamdan-kam ba’zi maf’uli bihlarning
tarjimasiga (-ga) qo‘shimchasi qo‘shiladi. Masalan:
jumlalaridagi Alloh va Zayd lafzlari kabi.
Qoida: Har bir maf’uli bih mansub bo‘ladi.
Masalan:
ﷲ ﺪﺒﻋﺍ
,
ﻕﻮﺴﻟﺍ ﻰﻓ ﺍﺪﻳﺯ ﺖﻴﻘﻟ
,
ﺎﻤﻫﺭﺩ ﺍﺪﻳﺯ ﺖﻴﻄﻋﺃ
Qoida: Fe’llarga
muttasil bo‘lgan zamirlarning har biri hukman mansub bo‘lib, maf’uli bih
bo‘ladi. Masala:
ﺎﻤﻠﺴﻣ ﺖﻣﺮﻛﺍ
,
ﻦﻴﻤﻠﺴﻣ ﺖﻣﺮﻛﺍ
,
َﻦﻴﻤﻠﺴﻣ ﺖﻣﺮﻛﺍ
,
ﺕﺎﻤﻠﺴﻣ ﺖﻣﺮﻛﺍ
Qoida: Maf’uli bih ma’lum siyg‘ali fe’llarga xoslangandir. Majhul siyg‘ali
fe’llarning maf’uli bihlari zohir bo‘lmaydi. Zero majhul fe’llarning
haqiqiy
fo’illari zikr qilinmaganligidan maf’uli bihlari marfu’ bo‘lib, fo’il maqomiga
o‘tadilar. Masalan
ﻪﺑﺮﺿ
,
ﺎﻤﻬﺑﺮﺿ
,
ﻢﻬﺑﺮﺿ
,
ﻢﻬﺑﺮﺿ
,
ﺎﻬﺑﺮﺿ
,
ﺎﻤﻬﺑﺮﺿ
,
ﱠﻦﻬﺑﺮﺿ
,
ﻚﺑﺮﺿ
,
ﺎﻤﻜﺑﺮﺿ
,
ﻢﻜﺑﺮﺿ
,
ِﻚﺑﺮﺿ
,
ﺎﻤﻜﺑﺮﺿ
,
ّﻦﻜﺑﺮﺿ
,
ﺑﺮﺿ
ﻰﻨ
,
ﺎﻨﺑﺮﺿ
,
:
Ko‘pincha maf’uli bihlar fe’ldan keyin keladi. Inxisori tavhim (ma’noni
chegaralanishi) uchun ba’zi vaqtda fe’ldan oldin keladi. Masalan:
Faqat Alloh taologagina ibodat qilaman -
ﺪﺒﻋﺃ ﷲ
, Faqat Zaydni urdim –
ﺍﺪﻳﺯ
ُﺖﺑﺮﺿ
Faqat nasibangni olasan –
ﻝﺎﻨﺗ ﻚﺒﻴﺼﻧ
13T
Muzofin ilayhili maf’uli bihlar
ٍﺮﻜﺑ ﺱﺮﻓ ﺖﻳﺃﺭ
,
ﺮﻘﺒﻟﺍ ﻢﺤﻟ ﺖﻠﻛﺍ
,
ﺐﻴﺒﺤﻟﺍ ﻢﻴﻗﺭ ﺕﺬﺧﺃ
,
ﻠﺒﻟﺍ ءﺍﺮﻘﻓ ﺖﻣﺮﻛﺍ
ﺪ
.
13T
Sifatli maf’uli bihlar
ﺎﻤﻟﺎﻋ ًﻼﺟﺭ ُﺖﻳﺃﺭ
,
ﺎﻳﻮﺸﻣ ًﺎﻤﺤﻟ ُﺖﻠﻛﺃ
,
ﺎﻴﺑﺮﻋ ﺎﺑﻮﺘﻜﻣ ُﺖﺒﺘﻛ
,
ً ﺓﺮﻴﺒﻛ ًﺔﻴﺣ ُﺖﻠﺘﻗ
13T
Ta’kidli maf’uli bihla
ﻪﺴﻔﻧ ﺍﺪﻳﺯ ﺖﻳﺃﺭ
,
ﻪّﻠﻛ َﻥﺎﻣﺮﻟﺍ ُﺖﻠﻛﺃ
,
ﺎﻤﻬﻴﻠﻛ ﻦﻴﻠﺟﺭ ُﺖﻳﺃﺭ
,
ﻦﻴﻌﻤﺟﺍ ﺏﺎﺒﺣﻻﺍ ﺖﻳﺃﺭ
,
13T
Ba’zi fe’llarning ikkita maf’uli bihlari bo‘ladi. Masalan:
ﺎﻤﻫﺭﺩ ﺍﺪﻳﺯ ُﺖﻴﻄﻋﺍ
,
ﺎﻣﻮﻠﻋ ﺍﺮﻜﺑ ُﺖﻤّﻠﻋ
,
ﺎﻤﺤﻟ ﺍﺪﻳﺯ ُﺖﻴﻄﻋﺍ
,
ًﺔﺒﺟ ﺍﺪﻳﺯ ُﺖﺴﺒﻟﺃ
13T
Ushbu jumlalardagi tazyinotlar ham maf’uli bihlardir.
ﺪﻬﺘﺟﻹﺍ ّﻞﻛ ُﺕﺪﻬﺘﺟﺇ
,
ﺮﻳﺰﻌﺘﻟﺍ ﺾﻌﺑ ﻪﺗﺭّﺰﻋ
,
ﺱﻮﻠﺠﻟﺍ ﻦﺴﺣﺍ ُﺖﺴﻠﺟ
,
ﻝﺎﻤﻋﻻﺍ ﺮﻴﺧ ُﺖﻤﻠﻋ
,
ﻞﻌﻔﻟﺍ ّﺮﺷ ﻞﻌﻔﺗ
,
ﺎﻌﻓﻻﺍ ﻞﻬﺳﺍ ﻞﻌﻔﻧ
ﻝ
ﻖﻠﻄﻣ ﻝﻮﻌﻔﻣ
13T
Maf’ul mutlaq (ma’no kuchayturuvchi to‘ldiruvchi)
َﺔﻔﻴﺤﺼﻟﺍ ﺔﻣﺩﺎﺨﻟﺍ ﺕﺮﺴﻛ
***
ﺍﺮﺴﻛ َﺔﻔﻴﺤﺼﻟﺍ ﺔﻣﺩﺎﺨﻟﺍ ﺕﺮﺴﻛ
ﺪﻴﻟﻮﻟﺍ ﻡﺎﻧ
***
ﺎﻔﻴﻔﺧ ﺎﻣﻮﻧ ﺪﻴﻟﻮﻟﺍ ﻡﺎﻧ
ﺔﻋﺎﺴﻟﺍ ﺖﻗﺩ
***
ﻦﻴﺘﻗﺩ ﺔﻋﺎﺴﻟﺍ ﺖﻗﺩ
Mana yuqorida ikki tarafda uchtadan jumla.
Bu jumlalardan chap tarafda
bo‘lganlari o‘ng tarafdagi jumlalarning o‘zi. Lekin farqi shundaki, chap tarafdagi
jumlalarda o‘ng tarafdagilarga qaraganda bir masdar ortiqdir. Misol uchun
ﺕﺮﺴﻛ
َﺔﻔﻴﺤﺼﻟﺍ ﺔﻣﺩﺎﺨﻟﺍ
deb aytsak, bunda gapirilayotgan
tarelka ehtimol butunlay
sinmagandir, balki yorilgandir yoki darz ketgandir deb o‘ylashi mumkin. Agar endi
bunga
ﺍ
ﺮﺴﻛ
ni ottirib,
ﺍﺮﺴﻛ َﺔﻔﻴﺤﺼﻟﺍ ﺔﻣﺩﺎﺨﻟﺍ ﺕﺮﺴﻛ
desak, darz ketgan yoki yorilgandir
deb, o‘ylashga o‘rin qolmaydi. Balki tarelkani haqiqatda singanligini bildiradi.
Masalan
ﺪﻴﻟﻮﻟﺍ ﻡﺎﻧ
desak, gapirilayotgan bolaning nechuk uxlaganini bilinmaydi. U
oz uxlaganmi, ko‘p uxlaganmi, chalqancha uxlaganmi,
yonini bosib uxlaganmi,
tinch va rohat bilan uxlaganmi, qo‘rqib uxlaganmi, buni bilinmaydi. Endi bunga
ﺎﻔﻴﻔﺧ ﺎﻣﻮﻧ
ni
ziyoda qilib
ﺎﻔﻴﻔﺧ ﺎﻣﻮﻧ ﺪﻴﻟﻮﻟﺍ ﻡﺎﻧ
desak, bolani engil uxlaganligini
bildiradi.
SHuningdek
ﺖﻗﺩ
ﺔﻋﺎﺴﻟﺍ
hamma payt soatning jiringlaganini bildiradi. Necha marta
jiringlagani ma’lum emas. Endi bunga
ﺘّﻗﺩ
ﻦﻴ
nini qo‘shib,
ﺖﻗﺩ
ﺔﻋﺎﺴﻟﺍ
ﻦﻴﺘﻗﺩ
desak,
soatni necha marta jiringlagani ma’lum bo‘ladi.
SHu tariqa fe’lni «ta’kidlash» uchun yoki «turini» bayoni uchun yoki
«sonini»
bayoni uchun, fe’l so‘ngidan keltirilgan masdarga «maf’ulum mutlaq»,
deb ataladi.
Fe’l bilan maf’ulum mutlaqning moddalari (lafzlari) ko‘proq bir xil
bo‘ladi. Misol uchun
ﺎﻈﻔﺣ ﺱﺭﺪﻟﺍ ﺪﻤﺤﻣ ﻆﻔﺣ
kabi.
Mana bunda –
ﻆﻔﺣ
fe’li bilan
ﺎﻈﻔﺣ
masdarining moddalari bir bo‘lgan. Ba’zi
bir vaqtda fe’l bilan masdar (maf’ulum mutlaq) lafzlari boshqa, ma’nolari bir xil
bo‘ladi. Misol uchun
ﻻﺰﺟ ﺬﻴﻤﻠﺘﻟﺍ ﺡِﺮﻓ
kabi. Mana bu misolda
ﺡﺮﻓ
fe’li bilan
ﻻﺰﺟ
masdari, lafzda boshqa, ammo ma’noda bir xildir.
Ba’zi vaqtlarda maf’ulum mutlaqning fe’li hazf qilinadi.
ﺍﺮﺒﺻ
kabi
ﺍﺮﺒﺒﺻ
ﺮﺒﺻ
ﺍ
taqdiridadir.
Ko‘p
vaqt masdar hazf qilinib, uning o‘rniga sifati turadi.
ﺕﺪﻬﺘﺟﺍ
ﺮﻴﺜﻛ
ﺍ
kabi.
Aslida
ﺮﻴﺜﻛ ﺍﺩﺎﻬﺘﺟﺍ
ﺍ
ﺕﺪﻬﺘﺟﺍ
ko‘rinishdadir. SHuningdek, masdar o‘rnida
ko‘p vaqt ismi ishora ham turadi.
ﻝﻮﻘﻟﺍ ﻚﻟﺫ ﻝﺎﻗ
kabi. Bunda
ﻚﻟﺫ maf’ulum mutlaqdir.
SHuningdek, masdarning adadini bildirgan narsa masdar o‘rnida turadi.
ﺩﺎﻬﺘﺟﻹﺍ
,
ﺮّﺛﺄﺘﻟﺍ ﺾﻌﺑ ّﺙّﺎﺗ
ﺪﻬﺘﺟﺍ
ّﻞﻛ
kavi.
Ba’zi bir maf’uli mutlaqlar bir sifat bilan mavsuf bo‘ladi. Masalan:
ُﺕﺃﺮﻗ
ﺓﺪّﻴﺟ ﺓءﺍﺮﻗ
,
ﺍﺪﻳﺪﺷ ﺎﺑﺮﺿ ﺖﺑﺮﺿ
,
ﺍﺮﻴﺜﻛ ﺍﺮﻴﺳ ﺕﺮﺳ
Maf’uli mutlaq fe’llarga xoslangan emas. Ba’zi vaqt ismi sifatlardan keyin
ham maf’uli mutlaqlari zikr etiladi. Masalan:
ﺿ ﺏﺭﺎﺿ ﺪﻳﺯ
ﺪﻳﺪﺷ ﺎﺑﺮ
ﻕﻭﺮﺴﻣ ﻝﺎﻤﻟﺍ
ﺔﺒﻴﺠﻋ ﺔﻗﺮﺳ
,
ﻻﻮﺒﻘﻣ ﺎﻨﺴﺣ ﻦﺴﺣ ﺪﻳﺯ
,
Do'stlaringiz bilan baham: