Аскар Нигматов, Шерзод Мухамедов, Бахтиёр Камолов экологик бошцарув



Download 1,18 Mb.
bet2/54
Sana25.02.2022
Hajmi1,18 Mb.
#279611
TuriМонография
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   54
Bog'liq
;;;Экологик бошкарув


Бозор муносабатларида экологик бошцаруе билан экологик тартибга солиш нисбати тенглашади.
Бозор иктисодиёти конуниятларидан

  1. БОБ. АТРОФ-МУХИТ МУХ,ОФАЗАСИ
    ВА ЭКОЛОГИК БОШЦАРУВ


    1. Атроф-мухит мухофазаси, экологик хавфсизлик
      ва унга оид муносабатларни бошкариш зарурати


Экологик тадкикотларнинг келиб чикиш тарихига бир назар солсак, биз уни айнан табиатни кишилик жамияти томонидан мухофаза килишдан бош- ланганини курамиз. Чунки Экологияни фанга илк бор олиб кирган олим Э. Гекель (1866) организмларнинг умумий морфологик ва морфотерик кур- саткичлари узгариб бориши табиат ва унинг холатига богликлигини махсус тадкикот объекти сифатида куришни илгари сурди. Натижада олимлар ор­ганизмларнинг узаро таъсирлашуви, уларнинг ураб турган табиий мухити, яшаш маконини урганишни бошладилар.4
Фанда, жумладан, экологик тадкикотларда организмларнинг яшаш мухити, маконини турлича - «атроф-мууит», «атроф табиий мууит», «инсонларни ураб турувчи мууит», «инсонларнинг яшаш мууити» деб атайдилар. Кдйси ибора илмий-амалий нуктаи назардан тугри? Юкори- да номлари келтирилган ибораларнинг турлича талкин килиниши табиий хол. Чунки хар бир муаллиф узининг ихтисослиги, ёзма асарнинг кимларга багишланганлиги ва хаттоки, унинг касбий махорати хамда илмий дара- жасига караб мазкур ибораларни турлича ифода этишлари мумкин. Нима булганда хам, биз ушбу ибораларга илмий изох беришга харакат киламиз.
Авваламбор агарда ёритилаётган экологик масала жамиятни табиатга нисбатан муносабат шаклларига каратилган булса - атроф табиий мухит сузлар бирикмасини ишлатиш максадга мувофик. Зеро, инсонларни на- факат табиий, балки ижтимоий, сиёсий, маънавий-маърифий, хукукий, диний ва шунга ухшаш турли мухитлар ураб туради. Ушбу мухитлардан «табиийси»ни ажратиб олиш максадида биз уни «атроф табиий мууит» сузи оркали ифода этишни тугри, деб биламиз.
Атроф табиий мухитнинг кескин узгариб кетиши маълум бир худудлар ёки минтакаларда сиёсий, хукукий, ижтимоий, маънавий-маърифий мухит- ларни хам узгартириб юбориши мумкин. Масалан, XIX асрнинг иккинчи ярмида Марказий Европада саноат гуркираб усди, ушбу минтакада ахоли хаддан зиёд купайиб, жамият ва давлатнинг иктисодий-сиёсий талаблари табиат конуниятларини инкор эта бошлади. Натижада, атроф табиий мухит издан чикди, инсонларнинг бехатар яшаши огирлашди, касалликлар купая бошлади ва шунинг учун хам кишиларнинг аксарияти атроф табиий мухити нисбатан сакланиб колинган Америка, Австралия, Янги Зеландия каби ци­вилизация «оёги етмаган» китъа ва оролларга кучиб кета бошладилар. Буни сезган жамият, давлат ва хамжамият рахбарлари ХХ асрга келиб Европа- да ижтимоий муносабатларда санитар-гигиеник талабларини кучайтириш, конунлар ва саноат ишлаб чикаришни экологиялаштириш, зиддиятли дав- латлараро муносабатларни тартибга солишни кандайдир янги фани оркали ечишга харакат килдилар. Окибатда «Экология» деган фан юзага келди ва у халкаро микёсга олиб чикилди. Чунки инсон билан табиат уртасидаги «келишмовчилик» нафакат атроф табиий мухитга, балки маълум даража- да давлатларнинг ички ва ташки сиёсий, иктисодий, ижтимоий ва хаттоки, ахлокий муносабатларига салбий таъсир эта бошлади. Шунинг учун хам халкаро хамжамият томонидан глобал микёсда «атроф табиий мууит» ибораси «атроф-мууит» деган сузлар бирикмаси билан алмаштирилди.
Хаммамизга маълумки, ижтимоий-гуманитар фанларнинг урганиш ёки тадкикот объекти булиб давлат, жамият, хамжамият, инсон, фукаро ёки шахс хамда уларнинг жамоаси хисобланади. Шунинг учун хам уларда ин- сон ва табиат уртасидаги муносабатни «инсонларни ураб турувчи мууит», «кишилик жамияти яшовчи мууит» деб атайдилар. Буни «мутлак тугри» ёки «мутлак нотугри» дейиш кийин. Лекин инсон яшаётган ва унинг таъ- сири доирасидаги табиий мухит табиатшунослик нуктаи назаридан колган турдаги организмлар, жумладан, хайвонот ва усимлик дунёси, микро ва наноорганизмларнинг хам яшаш маконидир. Факатгина улар табиат билан хамохангликда, яъни маълум бир мувозанатни саклаган ёки «келишган» холда яшайдилар хамда ривожланадилар. Инсонлар эса узига хос «кучли» организм - индивид сифатида табиат билан «келишмасдан» хам яшашла- ри мумкин. Шунинг учун инсонларни ураб турувчи табиий мухит ёки уларнинг яшаш мухити, сузсиз, «инсонларни ураб турувчи атроф табиий мухит» ёки «инсонларнинг атроф-мухити» деб айтилади.
Инсон ва табиат Ер планетасида жуда узвий богланган ва узаро кучли таъ- сир доирасида туради. Айнан узаро таъсир доирасида, зеро инсонинг табиат- га булган хар кандай таъсири (хох у ижобий ёки салбий куринишда. намоён булсин) охир-окибатда инсоннинг узига акс-садо булиб кайтади (ё рахматини ёгдиради, ё учини олади). Буни англаган ибтидоий инсонлар ва уларнинг жа- моаси табиатни бир булаги сифатида, унинг «багри»да яшаб келганлар.
Зардуштийларнинг мукаддас Авесто китобининг Вандидод кисмида5 табиат унсурлари - ер, сув, хаво ва оловни аждодларимиз худо деб билган- лари хакидаги маълумотлар баён этилган. Ер ва олов худоси - «Митра»га инсонлар сигинишган. Уларни илохий куч деб билишган ва уларга етказил- ган зарар учун, хаттоки, улим жазосини куллашган. Сувни ифлос килиш олий тангрига килинган хуруж деб каралган. Табиатга нисбатан бундай ду- нёкарашлар зардуштийлар динининг асосини ташкил килган ва унда зикр этилган кадимий ахлок-одоб коидалари шу даврдаги 16 та давлат худудида амал килган.
Аксинча, собик Иттифок даврида Марказий Осиё худуди хом-ашё ва айникса пахта етиштириш базаси килиб олиниши «Орол муаммоси»ни юзага келтирди. Кишилар эса ушбу экологик инкирозли худудлардан куча бошладилар. Чунки атроф табиий мухитнинг инкирозли даражада бузили- ши ахоли уртасидаги барча муносабатларга узининг салбий таъсирини ут- казмокда. Кишиларнинг бехавотир ва соглом яшашлари кийинлашмокда. Минтаканинг экологик хавфсизлиги ва баркарор ривожланишига жиддий путур етказилмокда.
Хуллас, табиат, инсон, жамият, давлат ва хамжамият муносабатлари узаро узвий алокадорлиги атроф-мухит холати ва инсон саломатлигида акс этади. Хрзирги замонда ушбу холат купрок табиатга эмас, балки инсон, жа­мият, давлат ва хамжамият фаолиятига, тугрироги, уларнинг биргаликдаги эзгу максадларининг ижросига боглик. Биз, инсонлар, табиатдан ажралган тарзда яшай олмас эканмиз, унинг ажралмас бир булаги сифатида узимизни хис этиб хаёт кечиришимиз лозим. Экологик хавфсизликни таъминлаш эса барчамизнинг муцаддас бурчимиздир.
Узбекистан Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг «Узбекис­тан XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари» асарида: «Энг мураккаб саволлардан бири шуки, биздаги баркарорлик ва хавфсизлик йулида тахдид булиб турган муаммо- ларни англаб етаяпмизми? Хавфсизликка тахдид солиб турган муаммо- ларга нимани карши куя оламиз?.. Биз истикомат килаётган минтакада жугрофий-сиёсий мувозанат сакланишига нималар кафолат була олади? Хавфсизликни кандай саклаб колиш мумкин?»6 - деган саволлар узбек халкининг долзарб муамммолари сифатида кун тартибига куйилган. Эколо­гик хавфсизлик нима? Минтакадаги жугрофий, аникроги, географик муво- занатни кандай тушунмок лозим ва хавфсизликни кандай килиб таъминлаш керак булади?
Хавфсизлик, Л.Ю. Хотунцевнинг фикрича, алохида шахс, жамият ва табиат объектларини кучли даражадаги хавф-хатардан химояланганлик да- ражаси булиб, унинг асосий мезони келажакда ёки хозирда содир булувчи табиий ёки ижтимоий хатардан келиб чикувчи курнув хиссидир.7
Бу тушунчага Т Арошидзе,8 хавфсизлик кенг маънода хаёт, саломат- лик, инсониятнинг асосий хукуклари, хаётий манфаатларини таъминловчи манбалар, ижтимоий тартибдаги ресурслар билан ботлик хавфларга чидам- лилик даражасидир деб таъриф беради. В.Н. Бурков, А.В. Шепкинларнинг фикрича,9 хавфсизлик назарияси замонавий, узаро тартибли фан йуналиши булиб, инсоният, жамият, давлатнинг хаётий зарур манфаатларини техно­ген ва табиий фавкулодда холатлардан химояланганлик даражасидир.
Тадкикотлар шуни курсатмокдаки,10 хавфсизлик кенг маъноли тушунча булиб, биринчидан, у нафакат инсон (шахс эмас, чунки у юридик катего- рияга тегишлидир), жамият ва давлат, балки табиат ва унинг элементлари нуктаи назаридан хам каралиши мумкин. Чунки экология нафакат инсон- лар, балки барча тирик организмлар уртасидаги ва уларнинг атроф та- биий мухити билан буладиган муносабатларни урганишини биз юкорида таъкидлаб утган эдик. Вахоланки, хавфсизлик тушунчаси «бехатар яшаш даражаси»ни ифода этар экан, у маълум маънода хар кандай организмлар, яъни табиат унсурларининг хам бехатар яшаши нуктаи назаридан кара- лиши лозим. Негаки, хозирги кунга келиб муайян табиат унсурларининг бехатар яшаши бевосита ёки билвосита тарзда инсониятга ботлик булиб колди. Табиат унсурларининг узаро алокаси натижасида юзага келувчи хар кандай жараён ёки ходиса табиий жараён хисобланиб, табиатдаги муайян табиий танланиш боскичида туради. Аммо табиатдаги айрим жараёнлар, масалан, чигирткаларнинг сон жихатдан купайиб кетиши ва уларнинг усимлик дунёси билан буладиган муносабатлари, албатта, ин- сон хавфсизлигига таъсир этади. Бу илгари (инсониятнинг табиатга таъ- сири кам ёки деярли булмаган вактларда) хам учраб турган табиий жа- раён хисобланиб, озука майдонини инсоният томонидан кискариши эва- зига тезлашди. Табиатнинг эса инсондан хавфлирок унсури йук. Умумий экологик нуктаи назардан караганда, экологик хавфсизликка барча тирик организмларнинг турли хавф-хатардан сакланганлик даражасини ифода этиш нуктаи назардан караш маъкулдир.
Иккинчидан, хавфсизлик нафакат техноген ёки табиий фавкулодда холатлар ва жараёнлардан организмларнинг сакланганлик даражаси, бал­
ки у кузга куринмас уамда билвосита таъсир этувчи уодиса ва жараёнлар оркали юзага келиши уам мумкин. Масалан, иссикхона самараси туфайли иклимнинг секин-асталик билан исиб бориши ва унинг натижасида чул- ланиш жараёнининг юзага келиши. Окибатда чулланган ерларда усимлик ва уайвонот дунёсининг тур ва хил жиуатдан камайиши, яъни биологик хилма-хилликнинг деградациялашуви уамда инсонлар учун нокулай эколо­гик шароитларни юзага келиши. Албатта, бундай хавфсизлик экологик ха- рактердаги хавфсизликка киради. Лекин у ижтимоий, иктисодий, сиёсий, маданий-маърифий ва шу каби характерларга эга уам булиши мумкин. Шу- нинг учун биз «хавфсизлик» тушунчасини алоуида ибора сифатида маълум бир фанда ишлатиш уринли эмас деб уисоблаймиз. Хавфсизлик характери- га караб унинг кушимча, тулдирувчи ва аникловчи суз ёки суз бирикмалари билан ишлатилиши максадга мувофикдир.
Экологик хавфсизлик тушунчаси турли олимлар томонидан турлича изохланади. Уларнинг айримларида тушунча моуияти тулик очиб берил- са, айримларида мунозарага сабаб булувчи фикрлар уам учрайди. Маса- лан, Н.Ф. Реймерс11 экологик хавфсизликка икки хил ёндашган: 1) таби- ат объектлари, алоуида инсон ва инсониятнинг бевосита ёки билвосита уаётий мууим элементлари зарарланишларига (ёки бу зарарланишдан келадиган хавфларга) олиб келмайдиган фаолият, вазият ва жараёнлар уй- гунлиги; 2) Ер шари ва унинг турли минтакаларида инсониятнинг табиий, иктисодий-ижтимоий, техноген ва сиёсий тайёргарлиги (жиддий булмаган талафотларга мослашиши) даражасида экологик мувозанатни таъминловчи вазият, жараён ва фаолиятлар мажмуаси.
Т Тилляев12 эса экологик хавфсизлик - шахс, ауоли, саноат ва табиат объектларини ташки таъсирдан уимояланганлик даражаси деб изоулайди. Лекин муаллиф экологиянинг объекти нафакат инсон, балки барча тирик организмлар яшаш мууити уам булишини инобатга олмаган. У экологик хавфсизликнинг мауаллий, миллий, регионал ва курравий микёсда, яъни уудудийлик хусусиятига уам уз эътиборини каратмаган. Булардан ташкари, экологик хавфсизлик тургун уолатдаги, узгармайдиган даража эмас. У дои­мо узгарувчандир.

html.
Бизнинг фикримизча, экологик хавфсизлик - экотизимларнинг турли омиллар таъсирига царши тура олиш ёки салбий уолатлардан сацланган- лик даражаси. Мазкур тушунчада уам экологияга (организмлар ва улар- нинг яшаш мууити), уам хавфсизликка (салбий уолатлардан сакланганлик даражаси) тегишли булган иборалар ифода этилган.
Хуллас, уозирги замонга келиб инсоният турли микссда ва куламда организмларнинг тор маънода атроф табиий мууити, кенг маънода эса атроф-мууитини мууофаза килиш, табиий ресурслардан окилона фойдала- ниш ва бузилган табиат тизимларини кайта тиклаш оркалигина экологик хавфсизликка эришиши мумкин.

    1. Экологик бошцарув тушунчаси, мазмуни ва моуияти

Экология фани ижтимоий категория булгани учун уам унга оид муно- сабатларни тартибга солиш инсонларга тегишлидир. Экотизим - экология фанининг объекти булгани учун уам13 уларни мууофаза килиш, улардан окилона фойдаланиш ва кайта тиклаш ишлари айнан кишилар уртасида юзага келади ва шунинг учун уам у бошкарувга муутождир.
Авваломбор экология ва уни фанлар тизими сифатида таърифласак. Анъанага кура, экология - организмлар узаро ва уларнинг яшаш мууити, макони, нишаси уртасидаги муносабат уакидаги фан, деб юритилади. Бу маъно унинг грекча атамасидан келиб чиккан тарзда ифода этилган. Чунки грекчада «oikos» - уй, яшаш жойи, яшаш мууити, нишаси, «logos»

  • таълимот деган маъноларни англатади. Ушбу атамани биринчи булиб фанга немис табиатшунос олими Эрнст Геккель 1866 йилда чоп этилган узининг «Организмларнинг умумий морфологияси» деган китоби оркали олиб кирди.

Э. Геккелдан сунг экология атамаси таърифига турли тадкикотчилар то- монидан куплаб узгартириш ва кушимчалар киритилган. Лекин уанузгача унинг бирламчи мазмуни ва моуияти умумий тарзда сакланиб колди.
Экология фан тармоги булгани учун уам, у ижтимоий категорияга, яъни инсонларга хос муносабат шаклига киради. Шунинг учунг уам унинг мак- садида «инсон учун» деган ибора бирламчи ауамият касб этади. Экология- нинг мацсади - уозирги ва келажак авлодлар учун барча организмларнинг яшаш ва фаолият юритиш мууитининг хавфсизлигини таъминлаш. Эколо­гик хавфсиз яшаш мууити - организмлар, жумладан, инсонларнинг муайян экотизимларда бехатар уолатда купайиши, усиши ва ривожланиши учун тоза, соглом ва кулай атроф табиий мууит уолати демакдир.
Ушбу максадга эришмок учун «Экология» фани, таълими ва амалистида бир катор вазифаларни бажариш керак булади:

  • унинг умумэътироф этилган илмий-назарий асосларини ишлаб чикиш;

  • тарихи, уозирги уолати ва келажак истикболларини турли микссларда уйгунлашган уолда аниклаш;

  • турли микссда табиат бойликларини уисобга олиш, бауолаш, кадастр- лаш, аудитлаштириш ва экспертизалашни олиб бориш;

  • экологик маънавиятли ва маърифатли шахсни тарбиялаш;

  • давлат ва жамият экологик бошкарув талабларини амалга кенг жорий килиш;

  • атроф табиий мууит мууофазасида фукаролик жамияти институтлари фаолиятини йулга куйиш (нодавлат ташкилотлар ва жамоат уюшмалари);

  • назоратни урнатиш ва уларни тавсия кучидаги маълумотларидан эко­логик бошкарувда кенг фойдаланиш механизмини ишлаб чикиш;

  • локал (мауаллий), миллий, регионал (минтакавий), глобал (курравий) микссда экологик хавфсизлик мониторингини олиб бориш;

  • давлат, давлатлар ва халкаро уамжамият томонидан экологик назорат- ни ташкил этиш ва уларни ишлаш механизмини яратиш;

  • истикболга йуналтирилган экологик режа ва дастурларни мамлакат, минтака ва глобал микссда ишлаб чикиш, кабул килиш ва амалга татбик этиш;

  • мауаллий, миллий ва халкаро микссда экологик-уукукий меъсрларни ишлаб чикиш, кабул килиш ва ишлаш механизмини яратиш;

  • экологик уукукбузарликлар ва уларнинг жавобгарлигини белгиловчи регионал ва глобал микссдаги ихтисослашган тергов, прокуратура ва суд органларининг тизимини яратиш;

  • экологик муносабатларни рагбатлантириш ски мотивациялашнинг уукукий тизимини яратиш;

  • мауаллий, миллий, регионал ва глобал микссда фаолият юритувчи «экологик тез срдам» ташкилотлари, жамгармалари, гурууларини тузиш ски улар фаолиятини фаоллаштириш;

  • экологик тангликдаги куруклик уудудлари (Оролбуйи, Чернобиль, Марказий Африка ва б.) ва сув акваторияларини (Орол денгизи, Балхаш ва Чад куллари ва б.) инсонларнинг биргаликдаги уаракатлари оркали уал килиш;

  • экологик терроризмнинг олдини олиш йулларини ишлаб чикиш;

  • амалда жамиятнинг табиатга нисбатан экологик ски экологик-иктисо- дий муносабат шаклларини урнатиш ва у.к.

Экологик вазифаларнинг аксарияти ва энг асосийси унинг бошкарувига бориб такалмокда. Бошкариш ски бошкарув даражаси экотизимларда эко­логик хавфсизликнинг таъминланганлик даражаси билан узвий богланган.
Фанда бошкарув сузи турлича талкин килинади (1.2.1-жадвал). Лекин унинг мазмуни ва моуияти ягона - экотизимларни мууофаза килиш, улар- нинг ресурсларидан окилона фойдаланиш ва бузилган экотизимларни кай­та тиклашда юзага келадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солиш.

Download 1,18 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   54




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish