Ashyoshunosligi

5.9. Bezakli pardozbop polimer kompozitlar
Ashyo tarkibining asosiy hajmini tashkil etuvchi qism va ulami 
o‘zaro bog‘lab tumvchi (tola yoki qattiq zarracha kukun) hamda 
mustahkamligini ta ’minlovchi tarkibdan ishlangan buyumlar 
kompozitlar deb ataladi. Tarkibida, asosan, ikki xil ashyoni boglab 
turuvchi kompozit o ‘zining xossalariga ko‘ra yuqori sifatli va 
mustahkam buyum sifatida ishlatiladi. Kelajakda yaratiladigan 
barcha yangi qurilish ashyolari fani nanotexnologiyaga asoslangan 
kompozit ashyolarni ishlab chiqarish va ulaming qoMlash nazariyasi 
va texnologiyasiga asoslangan holda rivojlanishi kerak. Haqiqiy 
kompozit ashyolar qatoriga béton, temir-beton, fibrobeton kabi 
su n ’iy buyum va konstruksiyalarni ham kiritish m um kin. 
Kompozit qurilish ashyolarining yuqori mustahkam bo‘lishini, 
matrisaning pishiq va bikrligini hamda ular orasidagi yopishish 
mustahkamligining eng yuqori ko‘rsatgichlarga ega boclishini 
ta’minlash lozim. Kompozitning tarkibiy qismini samarali tanlash 
bilan eng qulay ishlab chiqarish texnologiyasi yaratiladi.
Kompozit ashyolarning turlari.
Kompozit ashyolar sifatiga 
ko‘ra pishiqlikni ta ’minlovchi tuyilgan kukun va tolali bo‘lishi 
mumkin. Bu ikki xil kompozit qurilish ashyolari o ‘zlarining 
tuzilishga va mustahkamligining shakllanishiga ko‘ra bir-biridan 
tubdan farq qiladi.
106

---

Kompozit qurilish ashyolarining o‘rtacha zichligi, po‘latnikiga 
qaraganda 4—5 marta kichik. Shu bilan birga, ulaming mustah- 
kamligi 25 martagacha katta boMishi murnkin. Ishlatilishini hisobga 
olganda, kompozit ashyolarning chidamliligi 2—3 marta yuqori. 
Nazariy tomondan hisoblaganda 1 tonna kompozit 15—25 tonna 
polatning o‘rnini bosadi. Amaliyotda esa 4—5 tonna po‘latning 
o‘rniga 1 tonna kompozit ashyolarni ishlatsa boMadi. Kompozitlar 
tarkibidagi armaturasimon tolalarini joylash usuhga ko‘ra tolalar 
bir tekis qatlam holatiga keltirilgan, o‘zaro parallel va uzluksiz bir 
yo‘nahshda joylangan, tolalar tartibsiz, chigal fazoviy joylashgan 
gazlamali armaturasimon xillarga bolinadi.
Tuyilgan mineral kukunli kompozitlar tarkibida — 2—4% obdan 
luyilgan un bo‘hb, ashyoning hajmi bo‘ylab bir tartibda joylashgan 
matrisa vazifasini o‘taydi. Agar kukun zarrachalarning solishtirma 
yuzasi kichik b oisa va ularning oraliq masofalari har xil boTsa, 
kompozitning pxshiqligi kichik bo‘ladi. M asalan, kukunning 
maydalik darajasini ifodalovchi zarracha oMchami 1,0 mkm dan 
katta bo‘lsa, uning kompozit hajmidagi o£mi 25% dan oshib ketadi. 
Agar zarrachaning yirikligi 0,001—0,1 mJkm oralig‘ida bo‘lsa, u 
liolda uning umumiy hajmi 15% dan oshmaydi.
Matrisa vazifasini bajaravchi - bitum, sun’iy polimerlar, 
kauchuk, pishiqlikni ta ’minlovchi bo‘r, sluda, uglerod, krem- 
nezem, ohaktosh zarrachalaridan taslikil top- 
gan kompozit qurilish ashyolarining rnustah- 
kamligi, qattiqligi, issiqqa chidamlihgi yuqori 
bo‘ladi. Shu bilan birga, ulaming plastikligi 
saqlanib qoladi. Sunday kom pozitga yuk 
qo‘yilsa, barcha kuchni m atrisa o ‘ziga oladi.
Bir yo‘nalish b o ‘ylab joylangan tolalar 
l.o‘plam i (arqonsim on) asosida ishlangan 
ashyolarga m onotrop kom pozitlar deb ata- 
ladi 
( 5.7~rasm).
Kompozitning yaxlit holatini ta’minlovchi 
qism — matrisadir. Tolalar hajmi esa 75% dan 
ko‘p b o ‘lishi mumkin. Tolali kom pozitlar 
olishda yuqori mustahkam shisha, organik