Ashyoshunosligi

Kristalitlararo zanglash.
Barcha temirlarda zanglash boshlan- 
ganda, awalo, ulaming yuzasida zang doglari hosil bo‘ladi. Temir- 
dagi kristallar orasida zanglash boshlanadi, donalararo bog£lovchi 
o £z kuchini yo‘qotadi. Natijada, temirning m o£rtligi oshadi.
Temirni zanglashdan saqlash usullari.
Buning uchun, avvalo, 
muhitga mos, zanglashga chidamli qotishmalarni tanlash zarur.
348

---

h
d
14.5-rasm. P o‘lat buyumlari:
a — dumaloq; b — kvadrat; d — tasmasimon; c — lakroriy uzjun;
f — taram-iaram; g — to ‘lqinli;j — teng burchakli; i — tengsiz burchakli;
j - shveller; k - dutavrli; l — payvandlangan dutavrli;
m, n - ternir yo 7 izi (rels); o — devorbop shpunt.
Buning imkoni bo‘Imasa, har xil qoplama ashyolarni qoMlash 
kerak. Aksariyat, zanglamaydigan ternir tarkibida legirlovchi 
elementlar uglerodli bo‘lishi kerak. Zararli muhitga chidamli ternir 
ionlari bilan qoplangan qatlam, ternir buyumlarning bardoshligini 
oshiradi. Muhofazalovchi ternir qatlamlar ternir yuzasiga galvanik, 
kimyoviy, anodlash, diffuziya kabi usullar bilan qoplanadi.
349

---

Zanglashga chidamli notemir qatlamlarga emal, shisha, lok-bo‘yoq 
parda, plastmassa, plastik taxta kabi ashyolar kiradi. Ternir ashyolar 
bilan qismlami zanglamaydigan qilish uchun elektrolit eritmasiga 
(tuzli) solingan juft anod bilan ternir qism joylanadi va tashqi 
manbadan elektr toki yuboriladi. Ternir qism yuzasida zanglashga 
chidamli elektrolit yoki galvanik qatlam hosil boladi. Elektrolitda 
hosil bolgan tok temir tuzi eritmasini vujudga keltiradi va ternir 
qism yuzasiga zanglashdan saqlovchi elektroht qatlami yopishadi. 
Galvanik qatlam sifatida rux, kadmiy, mis, nikel, xrom, qalay 
singari rangh temirlar ishlatiladi. Temirdan ishlangan m e’moriy 
bezakbop qisnilar yuzasi ushbu usul bilan oltin, kumush, nikel 
yoki xrom qatlamlari bilan qoplanadi.
Nordon fosfath temir va marganeslami issiq to‘yingan eritmada 
kimyoviy usul bilan fosfatlab, temir buyumlar yuzasini zanglashdan 
saqlash mumkin. Agar tem ir buyumlar yuzasini anodlash va 
qoralash usullari bilan kuchli eritm ada oksidiansa, uning 
zanglashga chidamliligi oshadi. Zanglashga chidamli ashyolarning 
atom lari bilan tem ir yuzasi diffuziyalansa, zararli m uhitga 
chidamli qatlam hosil boladi. Buning uchun qizdirilgan temir 
buyum yuzasi zanglashga chidamli tem ir uni bilan diffuziyalanib, 
qatlam hosil qilinadi. Diffuziya hosil qihshda ishlatiladigan temir 
unining xiliga qarab, alitirlash, silisirlash va qizdirib xromlash 
usullarga bo‘linadi.
Zanglashdan saqlovchi ashyoning yuqori haroratdagi eritmasiga 
temir buyum cho‘ktiriladi va uning yuzasida issiq eritma (oqarti- 
rish, qo‘rg‘oshin va rux) qatlami hosil boladi. Temir buyumlami 
zanglashdan saqlashning qurilishda keng tarqalgan usullardan biri — 
temir yuzaga bosim ostida erigan rangh temirni purkab (temirlash) 
uning yuzasida chidamli qatlam hosil qilishdir. Buning uchun 
zanglashga chidamli rangh temir simni (rux) elektr yoki gaz kislorod 
alangasida eritib purkaladi. Rux qatlami temir buyumni tashqi 
zararli muhitdan hamda elektr zanglashdan saqlaydi. Agar rux 
qatlami ko‘chsa yoki qirilsa temir yuzasida galvanik (elektrolit) 
b u g l hosil boladi. Natijada, rux qatlami anod, p o la t esa katod 
b o la d i. Zanglatuvchi elektrolit b u g l anodni eritib, katodni 
zanglashdan saqlaydi.
350

---

Erigan temirni purkash usuli bilan ishga yaroqsiz ternir qism 
va bolaklarning yuzasidagi qatlam qalinligini oshirib ta’mirlash 
mumkin. Ternir yuzasiga tuyilgan dala shpati, kvars, tuproq, 
buralardan tashkil topgan aralashmani eritib bosim ostida purkaladi. 
Natijada, temirni zanglashdan saqlaydigan emal bo£yoq qatlami 
hosil bo‘lad.i, Ushbu usul bilan vanna, rakovina va shu singari 
santexnika buyumlari qoplanadi. Ternir harorati 750—800°C ga 
teng bo‘lgan maxsus o‘choqlarda emal bilan qoplanadi. Xuddi shu 
usul bilan ternir yuzasiga yupqa oynani eritib yopishtirish mumkin. 
Juda zararli suyuqliklar uchun ternir quvurlarni ichki va tashqi 
yuzalarini shisha bilan qoplab, ularning zanglashga chidamiigi 
oshiriladi. Ternir buyumlarni parda hosil qiluvchi lok-bo‘yoq 
ashyolar bilan zanglashdan saqlash usuli qurilishda ko‘p ishlatiladi
Bunday ashyolarga sintetik loklar (PVX), epoksid smolasi 
nitroemal, xlorkauchuk emal, neft va toshko‘mir loki, o £simlil; 
yog‘idan tayyorlangan bo‘yoqlarni kiritish mumkin. Bo‘yoq 
pardasining chidamliligini va mustahJcamligini oshirishda, pigment 
moddalar, alumin uni, qo‘rg£oshin suriki va boshqalar ishlatilad.!. 
Shuningdek, po‘lat buyumlarni zanglashdan saqlashda bitum- 
asbest va sement-kazein bo‘tqasi o£rama gidroizolyatsiya ashyolari 
ham ko£p ishlatiladi. Po£lat yuzasini polimer ashyolami eritib 
purkash, sintetik pardalar yopishtirish, vinilplast yoki poliizobutüei1 
bilan surkash hamda sopol va bazaltni eritib olingan plitkalar, 
rezina ebonit kabi zanglashga chidamli ashyolar bilan qoplasl'i 
amaliyotda ko£p ishlatiladi. Po£lat buyum yoki konstruksiyaga 
ta ’sir etuvchi muhitni neytral holatga keltirishida ohak, ishqor, 
fosfat, kolloid sulfat singari moddalar ishlatiladi.