Асарнинг бошида муқаддимага ўхшаш нарса, аммо ҳикматлар билан берилади. Айтайлик, муҳтожнинг

Янги ходим ўз ризқи билан 
 
Устоз Имоми Аъзам хазратларининг бир гапи бор: “Ишга олган ходиминг 
ўз ризқи билан келади. Уйлансанг хотининг ўз ризқи билан, фарзандларинг ўз 
ризқи билан келганидек, янги ходимга Аллоҳ ажратган ризқ бор. Шунинг учун 
сенг ишлаётган инсонларнинг иш ҳаққида адолатли бўл ва даромадинг сал 
камайганида уларнинг маошларини камайтирмагин. Шунда асл баракани 
кўрасан”. Мен доим устознинг ҳақ бўлиб чиққанига гувоҳ бўламан. Бу сафар ҳам 
ҳисобчининг қадами қутлуғ келди. Ризқи ортиғи балан келди. Ишлар тезда 
шундай тартибга келдики, даромадимизнинг уч баравар ошаганига ишонмай 

---

қолдик ҳатто. Илгарилари ҳисоб китоб, мол туширгандан то чиққунча давом этар 
ва мол сотилиши бир неча кун кечикарди. Одамлар бир кун кутиб ҳам қоларди. 
Содиқ келгач, молнинг кирди-чиқдиси жуда содда бўп қолди. Одамлар энди 
кутмас, Абдуллоҳнинг илмга вақти кўпроқ эди. Мен ҳам ўз навбатида 
китобдорлигимни бамайлихотир қиляпман. Бу орада “Тарих китоби” асари 
битди. Абдуллоҳ бу китобни бир неча йиллик сафарлар таъсирида ёзди. Бу китоб 
буюклар, жойлар, миллатлар ҳақидаги мўжазгина қўлланма бўлди. Ҳа, майли 
мақсаддан чалғимайлик. Ўрни келганда бошқа китобда унинг асарлари ҳақида 
батафсил тўхталиш ниятим бор. Хуллас, Содиқнинг баракасидан ишлар жадал 
ривожлана бошлади. Даромадлар ҳам ортиб боряпти. У бозорларга мол етказиб 
бериш, пулларни йиғиб олиш, буюртмалар қабул қилиш, зарур моллар рўйхатини 
тузиш, бозорни ўрганиш ишларини ҳам тезда ўз қўлига олди. Энди илмга 
вақтимиз янада кўпайди. Ўз навбатида ҳисобчининг маоши ҳам икки баробар 
ошди. Ундан яна бир яхши одатни ўргандим.
Бир куни хонасига бир иш билан кирсам, пулларини тақсимлаб ўтирган 
экан. Мен ундан:
-Қарзинг борми?, - деб сўрадим.
-Йўқ, - деди у қисқагина. Кейин у билан шундай қизиқарли суҳбат бўлди. 
-Унда нега пулларингни алоҳида тақсимлаяпсан? 
-Отам ўргатган. Тақсмиларимни сизга ҳозир тушунтираман. Ойлик топган 
даромадимнинг 10 дан бирини ота – онам учун, 10 дан бирини эҳсон қиламан, 10 
дан бирини ўзимнинг келажакдаги эҳтиёжларимга ажратаман. Қолган қисмини 
заруратга қараб сарфлайман. 
-Ҳаммасини тушундим, аммо ўзинга икки марта пул ажратганингни менга 
тушунтир. 
-Биринчи ажратган бир қисм бу кедажагим учун. Эртага қандай кунлар 
бўлишини билмайман. Шунинг учун доимо ўзимга маош ажратиб бораман. Ўтган 
йилги ўз пулимга ўнта китоб сотиб олдим. Жуда ноёб китоблар, лекин жуда 
қиммат экан. Бу йилги пулимга қўй сотиб олмоқчиман. Тақсимотдан ортган 
пулларимни ўз эҳтиёжимга ишлатаман. Агар ортиб қолса синглимга юбораман.
-Сен бу одатингни бошқа ходимларга ўргатишинг керак экан. Шунда 
кўпчилик ҳали маош олмай туриб, ишлатиб қўйишдан сақланган бўларди. 
-Ўргатаман. Бирор кун ҳовлида барча ходимлар йиғилганда уларга айтаман. 
-Яша. Ҳа, айтганча, Шомдан келган моллар савдосидан тушган пуллар 

---

ҳсиобини берсанг. Хўжайин сўраётганди (мен ишчилар олдида Абдуллоҳни 
хўжайин дейман, токи улар топшириқ оладиган ва ҳадди сиғмайдиган бир 
кишилигини билсин). Китоб ёзаётганларга эҳсон қилмоқчи.
-Хўп бўлади. Сиз хўжайиннинг олдига етгунингизча, ортингиздан ҳисоб-
китобларни етказаман.
У ҳақиқатдан аниқ ишлайди. Ўзи вада бергандек, тезда дафтарни олиб 
келди. Абдуллоҳ даромадни кўргач, харажатларни ҳисобладида, бира тўла минг 
динор пулни эҳсон учун ажратди. Бу пул кичикроқ савдогарнинг ўн йиллик 
даромади эди. Шошиб қолдим. Лекин бир сўз деёлмадим. Чунки Абдулоҳ 
бировга пул бермоқчи бўлса, фикридан қайтариб бўлмасди. Қайтаришга уринган 
одамга шундай муомала қилардики, унга тоабад дарс бўларди.