Arxitekturaviy kompozitsiya asoslari

yatlari.
Hajmiy kompozitsiya. Undagi gabaritlar. Hajmiy kompozitsiyadagi asarni idrok
etishda tomoshabin hoiatining o‘zgarisht. Hajmiylik shartlari.
Fazoviy kompozitsiya. “ Fazoviy” iborasining fizikaviy va badiiy ma’nolari. Fa­
zoviy kompozitsiyaning tuzilishi. Uning idrok etilish xususiyatlari. Fazoviy kom-
pozitsiyaning shartlari. Fazoviy muhitlar oqimi ( “текучесть”). Fazoviy muhitning
chekkaga - panaga o ‘tishi ( “ кулисность”). Fazoviylikni yaratish usullari.
Hajmiy-fazoviy kompozitsiya turlarining o‘ziga xos jihatlarini kuchaytirish vosi-
talari. Frontallikni ifodalash usullari. Hajmiylikni ifodalash usullari. Fazoviylikni
ifodalash usullari.
MaVuza. Biror bir shakl fazoda joylashishiga ko‘ra uch turga bo‘linadi:
1. 
frontal; 2. hajmiy; 3. hajmiy-fazoviy. Tomoshabin ham shakllami uch 
yo‘sinda idrok etishi mumkin:
1) tomoshabin bir joyda turib shaklni ko‘radi;
2) tomoshabin shaklning atrofida aylanib uning tashini ko‘radi;
3) tomoshabin shaklning ichi sari harakat qilib uning ichini ko‘radi.
Frontal kompozitsiyani tomoshabin aksari tarz tomonidan tomosha
qiladi. Hajmiy kompozitsiyani tomoshabin atrofida aylanib ko‘radi. Hajmiy
- fazoviy kompozitsiya esa tomoshabin ichkariga kirib ko‘rishi uchun 
mo‘ljallanadi. Har bir kompozitsiya turi o'zining tuzilishi, strukturasi bo‘yicha 
tomoshabinga o‘zgacha taassurot beradi.
Kompozitsiya turlarini o‘rganish bo‘lg‘usi arxitektorlar uchun juda mu- 
him. Hajmiy-fazoviy shaklning yechimini hal qilishda me’moriy kom ­
pozitsiyaning aham iyati katta.
1. 
Frontal kompozitsiya. Frontal kompozitsiyaning xarakterli belgisi 
shundan iboratki, undagi unsurlar ikkita: gorizantal hamda vertikal koor- 
dinatlari bo‘yicha bogManadi. Frontal kompozitsiya bir necha xillaiga bo'linadi. 
Yuzasi bo‘rtib chiqqan sathdan tashkil topishi mumkin (Reymsdagi so- 
bor). Sath o ‘rtasi ichkariga kirgan shaklda ham bo‘lishi mumkin (Moskva- 
dagi Markaziy ittifoq binosi, arx. Korbyuzye). Aksari frontal kompozitsiyali 
binoning tarzi maydonga yoki ko‘chaga qaratiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Namozgohlar arxitekturasi frontal kom pozitsiyaning yorqin namu- 
nasidir. Masalan, Toshkent namozgohi (Hazrati I mom majmuasi), Buxo- 
ro namozgohi. Buxoro namozgohining dastlabki XI asrdagi holati ham, 
XVI asrdagi holati ham frontal kompozitsiyani beradi.
Oddiy frontal kompozitsiyali bino ko‘proq to ‘g ‘ri to ‘rtburchaklardan 
tashkil topadi. Bunga misol qilib Voskresonnada (Fransiyada) arx. Korbyuzye 
qurgan villa tarzini keltirish mumkin.
Frontal kompozitsiyani tuzish qator shartlarga bog‘liqki, uiar frontal 
kompozitsiyaning ta’sirchanligini ta’minlaydi:
- frontallik uchun yuzaning bo‘yi eniga nisbatan nyuans munosabatda 
bo‘lishi;
- frontal yuzalar kolproq to ‘g‘ri to ‘rtburchakli siluetga ega boMishi;
- frontal yuzaning qisimlarga boMinishlari;
- frontal yuza vertikal, gorizantal chiziqlarga ega b o ‘lishi bilan ajralib 
turadi.
Egri chiziqli bo'linishlar frontallikni buzadi.
Frontal kompozitsiyada uning elementlari bir yuzada joylashishi yoki 
ko‘zga uncha tashlanmaydigan relyef hosil qilishi m um kin.
Agar elementlar ichkariga ko'proq kirib ketsa, frontallik buziladi.
Frontallikni saqlash shartlaridan biri elem entlar yuzasidagi rang, 
faktura, yorug‘-soya, relyef kabi sifatlarning m uvozanatda boMishidir.
Biror sifatning keskin qo'llanilishi ham frontallikni buzadi.
2. 
Hajmiy kompozitsiya. Hajmiy kompozitsiyada qismlar uch koordi- 
nata