Arxitekturasi

Klaviatura
- paydalanıwshı tárepinen maǵlıwmatlardı hám basqarıw 
buyrıqların kompyuterge kirgiziwge mólsherlengen apparat bolıp tabıladı. 
Tuymesheler sanı hám jaylanıwı hár qıylı kompyuterlerde parıq etiwi múmkin, 
lekin olardıń wazıypası ózgermeydi. Kompyuterdiń taǵı bir tiykarǵı bólegiden biri 
bul klaviatura. Klaviatura járdeminde biz tiykarınan maǵlıwmatlardı kiritemiz. 
Klaviatura háripler jaylanıwı boyınsha ingliz (QWERTY) hám frantsuz (AZERTY) 
standartlarına bólinedi. Klaviaturalar tuymeler sanı (101-109 tuymeli) boyınsha da 
parıq etedi. Klaviatura 5 bólekten ibarat:

Tiykarǵı yamasa alfavit tuymeleri: Bul bólegi 57 dane tuymeden ibarat: 37 
lotin hárip hám belgiler, 10 nomer hám 10 arnawlı tuymeler. Kóp tuymelerde 
bir neshe belgiler jazılǵan. Túr-túrli reńde jazılǵan háripler, belgiler túr-túrli til 
standartına uyqas. Til standartını ózgertiw klaviaturalarda túr-túrli (ung Alt 
hám Shift yamasa ekew Shift yamasa oń Ctrl hám Shift tuymelerdi birge 
basıw). 

Arnawlı tuymeler: Shift - Eger siz háripler tuymesin bossangiz ol halda kishi 
hárip kiritiledi, eger sizge úlken hárip kerek bolsa ol halda arnawlı Shift 
tuymeni basıp, qo'yvormasdan sol hárip tuymesin basıwıńız kerek. Eger bir reń 
menen bir neshe belgiler jazılǵan bolsa ol halda olardan tómengidegi tiykarǵı, 
joqarıdaǵı passiv dep ataladı. Tuymeni basqanıńızda tiykarǵı belgi kiritiledi. 
Eger sizge passiv belgi kerek bolsa ol halda siz arnawlı tuymeni basıp, 
kuyvormasdan belgi tuymesin basıwiz kerek. Ctrl hám Alt - sol tuymelerdi 
basıp turıp basqa tuymeni basqanimizda túr-túrli ámeller atqarıladı. Caps Lock 
- Bul tuyme járdeminde Shift basılıp turǵan jaǵdayını (tek háripler ushın) 
yokamiz yamasa óshiremiz. Tab - Keyingi bólimge yamasa bólekke utish. 
Backspace - Aldın (chapda) jaylasqan bir belgin óshiriw. Enter - YAngi 
qatarǵa utish yamasa maǵlıwmatlardı kirgiziw. Esc - Sońǵı háreketden waz 
keshiw. 

Funktsional tuymeler: Arnawlı buyrıqlar hám ámellerdi orınlaw tuymeleri F1 - 
F12. Túr-túrli programmalar bul tuymelerge túr-túrli ámellerdi ornatadı. 

Jónelis tuymeleri: Kursor jaylanıwın ózgertiredi. Kursordı bir belgi shepke, 
joqarıǵa, ońǵa hám tómenge qózǵaw. 

Járdemshi tuymeler: Home - Qatar basına utish. End - Qatar aqırıǵa utish. 
PgUp - Bir saxifa joqarıǵa utish. PgDn - Bir saxifa tómenge utish. Insert - 
Belgilerdi óshirip ústine jazıw yamasa olardı jıljıtib ortasıǵa jazıw jaǵdayını 
urnatish. Delete - Keyin (ungda) jaylasqan bir belgin óshiriw.Nomerler 
tuymeleri: Nomerlerdi kirgiziw ushın klaviatura. 0-9 ge shekem nomerler hám 
/, *,-, + belgileri ámeldegi. 
Tıshqansha
(ingl. mouse - tıshqan) maǵlıwmat kirgiziw apparatı bolıp, 
qandayda bir tegislik boylap yurg'izilganda astındaǵı lazer nurı háreket haqqındaǵı 
maǵlıwmattı kompyuterge uzatadı hám ekrandaǵı kursor uyqas jónelislerde 

---

háreketlenedi. Tıshqansha kompyuterge informaciyanı kirgiziwdiń koordinatalı 
apparatları esaplanadı. Olar klaviaturanı ornın tolıqlıǵınsha almastıra almaydı. Bul 
apparatlar tiykarınan eki yamasa ush basqarıw tuymechasiga iye. Tıshqanshanı 
jalǵanıwınıń úsh usılını kórsetiw múmkin. Eń kóp tarqalǵan usıl izbe-iz port arqalı 
jalǵanıw bolıp tabıladı. SHinali interfeysli tıshqanshalar kemrek tarqalǵan. Olardı 
jalǵaw ushın arnawlı interfeys yamasa " tıshqancha" portı kerek boladı. Úshinshi 
kórinistegi jalǵanıw PS/2 stilindegi tıshqanchalarda ámelge asırılǵan. Házirgi 
kúnde olar portativ kompyuterlerde isletilip atır.