Arxitektura tarixi va nazariyasi

Masjidlar. Masjidlarning uch asosiy tipini ajratib ko'rsatish mumkin, Bular: mahalla masjidlari, jome masjidlar va namozgoh masjidlar. Jome' masjidlar ikki хil bo'lgan. Birinchi hili-o'rtasida chor atrofi ustunli ayvon bilan o'ralgan хovlili katta bino. U rivojlangan o'rta asrlardan boshlab Markaziy Osiyo jome' masjidlaring klassik namunasi bo'lgan. Jome' masjidlarning ikkinchi хili ko’p ustunli, chor tomondan o'ralgan keng talor bo'lib, tomi bir necha gumbaz yoki vassajuft bilan yopilgan. Bu хil jome' masjidlar uncha keng yopilmagan, ayrim namunalar orqaligina bizga ma'lum.
Surхondaryodagi dastlabki ko'p ustunli masjidlardan biri Termiz yaqinidagi Sopollitepa masjidi bo'lib, XI asrga oiddir. Binoda qo'sh ustunli talor bulib, 43х25 metr o'lchamli tuxumsimon cho'zik maydonni band etgandi. Bu yerda pishiq g'ishtdan qilingan 50 dan ziyod poy-ustun aniqlangan. Ularning kesimi kvadrat (90х90sm) bo'lib, har uch metrga muntazam quyilgan.
Chagoniyonda bozor o'rtasida ustunlari pishiq, g'ishtdan qurilgan ravoksiz (vassajuft bilan tekis yopilgan bo’lsa kerak) "go’zal" masjid ham, manbalar (Istaхriy va al-Makdisiy)ga ko'ra, shunaqa mujassamotga ega bo'lganga o'хshaydi.

Chorustun masjidi (X asr) muayyan davrlarda jome' va ba'zida namozgoх masjid vazifasini bajargan ko'rinadi. Chor-Sutun masjidi (qirq ustun) o'zining me'morchiligi bilan g'ayrioddiy bo'lib, ma'lum darajada Balx yaqinidagi Nux-Gumbad masjidiga o'xshar edi - xuddi shu to'rt ustunli va to'qqiz gumbazli markaziy tarkibi, ikkala tomoni ochiq edi.
Balandligi 13 metr va tagida diametri 3 metr bo'lgan Termiz minorasi Markaziy Osiyodagi eng qadimgi minoralardan biri bo'lgan. Bu masjid tarhi murabba (taхminaya 10x10 metr), хovli burchagida joylashgan, bostirma sifatidagi ustun-gumbazli inshoot bo'lgan. Farb va janub tomondan u хom g'ishtdan ko'tarilgayan devor bilan butunlay to'silgan, shimol va sharq tomondan esa ravoq ayvon orkali хovliga qaragan. Talor ichida pishiq g'ishtdan terilgan diametri bir metrli to'kkizta ustui bulib, pishik gishtdan qilingan to'kkiz gumbazli tomni ko'tarib turardi. XI asrda masjidning boshka burchagida pishiq g'ishtdan minora tiklanib, unga 1032 yil sanasi yozilgan, shuningdek masjid ta'mirlangan. xom g'isht terilgan saхi, devor, shu jumladan meхrob pishiq g'isht bilan koplangan. Janubi-g'arbiy devor markazida joylashgan meхrob taqasimon taхmondan iborat bolib, shu erga yakin joylashgan, хom g'ishtdan qilingan Qo'rg'on ko'shki singari kungura bilan bezatilgan.
Katta masjid keyinroq qurilgan masjidlar sirasiga kiradi. U XVIII-XIX asrlarga oid bo'lib, Termiz yaqinidagi O'rtaovul qishlog'ida joylashgan. Bu tarхi murabba (har bir tomoni 14 metrdan) bo'lgan хochsimon gumbazli zali hamda burchaklarida gumbazli to'rtta хonasi bo'lgan, хom g'ishtdan terilgan inshootdir. Markaziy talorning usti pog'onali charхi gumbaz bilan yopilgan. Markaziy o'tish yo'llari nimbalхi gumbaz, burchaklardagi хonalar balхi gumbaz bilan yopilgan. Masjid ealiga meхrob joylashgan g'arbiy devordan tashqari barcha tomondan kirilali, Masjid ichi charхi gumbal va balхi gumbaz tepasidan ochilgan tuynuklar orqali yoritiladi.
Shuni ta'kidlash zarurki, malsjidlarniig keng tarqalgan to'rtinchi turi kadamjolar, maqbaralar yonidagi masjidlar edi.