Arxitektura qurilish inistituti

Turar joyni issiqlikka bo‘lgan extiyoji bo‘yicha sinflanishi. 

Turar joy toifasi nomi 

Isitishga 

ketadigan 

issiqlik 

Evropa 

me’yorlari,  1  kv.metr. 

ga kilovatt soat yiliga 

Taklif 

qilinayotgan 

(Rasm) 

isitishga 

ketadigan 

issiqlik 

me’yori  1  kv.  metr.ga 

kilovatt soat yiliga 

Energetik 

jixatdan 

samarali bo‘lmagan uy 

300 

570 

Past  issiqlik  extiyojli 

energosamarali uy 

70 

13 

Minimal 

issiqlik 

extiyojli 

30 

55 

---

22 

energosamarali uy 

“Nolli” 

issiqlik 

extiyojli  energopassiv 

uy 

20 dan past 

15 dan past 

  Bugungi  kunda  ko‘pgina  mamlakatlarda  xususan,  Germaniyada,  nemis 

xukumati tomonidan energiya tejash va al’ternativ energetika sohasida izchil 

siyosat  olib  borilmoqda,  bu  erda  sezilarli  iqtisodiy  o‘sish  kuzatilishiga 

qaramay,  energoresurslarni  oxirgi  o‘n  yillikda  iste’mol  qilinishi  bir  xil 

darajada saqlanmoqda, mantiqiy komunal sohasida 3 foizga qisqargan. 

     Iqtisodiy  jixatdan  o‘zini  oqlaydigan  energosamaralilik  tadbirlarini 

aniqlashda  (isitish,  havo  o‘tkazuvchanlik  issiqlik  himoya  va  x.k.)  binoni 

kapital  ta’mirlashgacha  bo‘lgan  foydalanish  muddatini  (25-30  yil) 

belgilanadi.Binolarni 

loyihalash 

yoki 

qayta 

qurishda 

energofaol 

konstruksiyalaridan  samarali  foydalanish  ko‘p  darajada  texnik  savollar 

majmuasini  qanchalik  muvaffaqiyatli  echishga  bog‘liq,  bu  masalalar  issiqlik 

energiyasini  yig’ish,  xonaga  uzatish,  transformlashadigan  issiqlik  himoya 

darpardarlar bilan bog‘liq. 

 

Bugun bizning mamlakatda muomalada  bo‘lgan QMQ “Qurilish issiqlik 

fizikasi” to‘suvchi konstruksiyalar issiqlik uzatishiga qarshilikni me’yorlaydi. 

QMQ  2.  01  04-97*.    Qayta  ishlanib  bunda  tashqi  to‘siq  konstruksiyalarni 

issiqlik  ximoyasini  daraja  ko‘rsatgichlari  bo‘yicha  uch,  turga  ajratib,  ularni 

issiqlik  ximoyasini  uch  turt  barobari  oshargan.  Demak  bu  xolat  energiyani 

qayta  turidan  foydalanishdan  qatiy  nazar  binolarni  energiya  samarodorligini 

oshirish lozim. 

       Oxirgi  o‘n  besh  yigirma  yil  ichida,  ya’ni  mamlakatimiz  mustaqillikka 

erishgandan keyingi yillarda qo‘rilish industriyasining asosiy yunalishlaridan 

bir energiya samaradorlikni oshirish bo‘lib qoldi. 

Xorijiy  davlatlarda  ishlatilayotgan  va  yangi  qurilayotgan  binolarni  energiya 

samaradorligini oshirish bo‘yicha ishlab chiqilgan loyixalarga asosan  1960-

1970 yillardagi energitik krizis turtki bo‘ldi.   1970-yillardan boshlab  Evropa 

---

23 

va boshqa xorijiy davlatlarda binolarni tashqi to‘siq konstruksiyalarini issiqlik 

himoyasi ikki, uch barobar oshirildi [QMQ ]. 

    Xozirgi  kunda  ko‘llanilayotgan  issiklikdan  ximoya  materiallariga 

ko‘yiladigan  talablar  tinimsiz  oshmokda, issiklik o‘tkazuvchanlik  me’yorlari 

ayrim  kurilish  konstruksiyalari,  shuningdek  barcha  bino  va  inshootlar  uchun 

xam  shiddatlaщdi.  Bino  va  inshootlarni  issiklik  ximoyasi  bir  kancha  amaliy 

maqsadlarni ko‘zda tutadi: kulaylik darajasini oshirish, issikdan va tovushdan 

ximoya,  yoqilg‘i  resurslarini  tejash  va  foydalanish  sarf-xarajatlarini 

qiskartirish. 

Energiya 

jixatdan 

samarali 

binolar 

sarasiga 

nafaqat 

konstruksiyasi  issikdan  ximoyalangan  binolar,  balki  shamollatish  va  issiklik 

bilan  ta’minlash  sistemalari  muxandislik  echimlari  mavjud  binolar  xam 

kiradi.  Energiya  samarali  binolar  konstruksiyasini  rivojlantirish  uchun  turli 

binolardan foydalanish boy tajribasiga tayanish zarur.                  Binolarning 

energiya  samaradorligi  ko‘pgina  omillar  jamlanmasi  bilan  belgilanadi. 

Tadqiqotlar  shuni  ko‘rsatadiki,  an’anaviy  ko‘p  qavatli  turar  joy  binolaridan 

foydalanilganda  devor  va  tirqishlardan  30%gacha  issiklik,  deraza  orqali  esa- 

18-30%,  erto‘ladan-  5-10%,  tomdan-  10-18%,  shamollatish  orqali-18% 

issiklik  yo‘qotiladi.  Issiklik  yo‘qotilishini  kamaytirish  uchun  energiya 

tejashga  kompleks  yondashish  kerak.  Keltirilgan  ma’lumotlarga  ko‘ra, 

tusuvchi  konstruksiyalarning  termik  qarshiligini  pasaytirish  bino  energiya 

samaradorligini  ancha  pasaytiradi.  Faqatgina  to‘suvchi  konstruksiyani  isitib, 

issiklik  yo‘nalishini  kamaytirishga  erishib  bo‘lmaydi,  chunki  binoni  atrof 

muxit  bilan  faol  issiqlik  almashish  joylarida  issiklik  ko‘prok  yuqotiladi,  bu 

joylar  "sovuqlik  ko‘prik"lari  deb  xam  ataladi.  Bunday  qismlar  qo‘shimcha 

orayopma  plitalar  yuk  ko‘taruvchi  devorlar  bilan  ulangan  joyda,  to‘suvchi 

konstruksiyalar  va  derazalarda,  shuningdek  uch  qatlamli  isitkichli 

konstruksiyalarda sifatsiz issiqlik ximoyadan foydalanilganda xosil bo‘ladi. 

Shuning  uchun  zamonaviy  isitish  sistemalari  bino  konstruksiyasi  atrofida 

kompleks  ximoya  issiqlik  qobig‘ini  yaratishni  ko‘zda  tutadi.  Bunday  qobiq 

tarkibida  grunt  bilan  kontaktda  bo‘luvchi  zamin  konstruksiyasini  isitish  qiya 

---

24 

yoki  yassi  tomlar  isitishi  bilan:  uyg‘unlikda,  yuk      ko‘taruvchi   

kokstruksiyalarga   musbat   xaroratni

-

:   xaydab   beruvchi shamollatiladigan  

fasadlar  o‘rnatish  kiradi.  Bu  tadbirlar  majmuasi  “sovuq  ko‘prik”  hosil 

bo‘lishini oldini oladi, to‘siqni issiqlik qarshiligini oshiradi, konstruksiyaning 

foydalanish  xususiyatlariga    salbiy  ta’sir  ko‘rsatuvchi    kondensat  bo‘lishini 

oldini oladi. YAna bir jiddiy muammo derazalar orqali issiqlik yo‘qotilishidir. 

Derazalar maydoni kichraytirib, bu masala osongina hal qilingandek tuyuladi, 

lekin  bu  xolda  xona  qulayligi  va  yorug‘lik  mikro  iqlim  buziladi.  Bu 

muammoni  echishning  eng  yaxshi  yo‘li  2  yoki  3  qatlamli  past  issiqlik 

o‘tkazuvchan  zamonaviy shishipaketlarni qo‘llashdir. 

Yuqorida  aytib  o‘tilgan  energiyani  tejashning  passev  jixatlaridan  tashqari 

yuqori texnologiyalarni jalb qilingan eng yangi echimlarni aytib o‘tish o‘rinli. 

Binoga  issiqlik  kelishini  va  taqsimlanishini  ta’minlovchi  isitish  intelektual 

sistemalari  ko‘zda  tutilmoqda,  ya’ni  zaruriy  va  etarli  issiqlik  miqdori  o‘z-

o‘zidan ta’minlanadi. Lekin bunday yondashuv keng tarqalgan neytral isitish 

sestemasiga  muxim  va  ayrim  hollarda  aniq  o‘zgartirishlarni  kiritishni  talab 

qiladi. 

Butun  jaxonda  hozirgi  kunda  energiya  jixatdan  samarali  binolar  qurilishi 

keng  kulamda  olib  borilmoqda.  Ayniqsa  g‘arbiy  Evropa  va  Skandinaviya 

mamlakatlari  erishgan  yutuqlar  diqqatga  sazavordir.  Bu  erda  qo‘rilayotgan 

turar  joy  va  tijorat  binolari  issiqlik  tejash  yig‘indi  samaradorligi  50%  ni 

tashkil  qiladi.  Bunday  salmoqli  iqtisod  energiya  tejash  texnologiya 

xarakterlarini tez qoplash imkonini beradi. 

Xususan  Daniyada,  hozirgi  kunda  shunday  binolar  qurilmoqdaki,  ulardan 

foydalanilganda 16kVt/m

2

 energiya sarflanadi, bu ko‘rsatkich  joriy energiya 

xarajatlaridan  70%  ga  kam.  ROCKWOOL  tadqiqot  markazi  binosi    enegiya 

samarador binolar qurilishiga kompleks yondashuvning  ajoyib misoli bo‘lib 

xizmat  qiladi.  Bu  loyixa  “2000-yil  idorasi”mukofatiga    sazovor  bo‘ldi  va 

dunyodagi  eng  energiyasamarador  binolardan  biri  deb  tan  olindi.  YAngi 

muxandislik  echimlarini  qo‘llash  “sovuq  ko‘prik”  hosil  bo‘lishi  ehtimolini 

---

25 

yo‘qqa  chiqardi.  Qo‘llanilgan  3  qavatli  aloxida  kanstruksiyali  past  issiqlik 

o‘tkazuvchi derazalar yorug‘lik va fazo taasurotini beradi. Hozirgi kunda atrof 

muxit  resurslaridan    foydalanish    va  energiyani  ist’emol    qilish  darajasi 

bo‘yicha dunyo amaliyotida bir nechta turdagi binolar qo‘llaniladi: 

a) Energitik jihatdan samarali bo‘lgan quyosh radiatsiyasini kuchli  yutishga 

mo‘ljallangan,  lekin  olingan  issiqlikni  saqlash  sistemalari  o‘rnatilmagan 

binolar; 

b)  Minimal  energiya  yo‘qotadigan,  issiqlikni  maxsus  yutish,  taqsimlash  va 

saqlash sistemalariga ega bo‘lgan bino (quyoshli uy). 

v)  Energitik  jixatdan    samarador  bino,    optimal  tanlangan  xajmiy  tarxiy 

echim, shakli, ko‘rsatkichlari va kuchli issiqlik ximoyali  bu binoda issiqlikni 

yo‘qotilishi minimum darajaga tushirilgan (ekobinolar). 

Ma’lumki, quyoshli uy loyixalashning birinchi bosqichi bu binolarni optimal 

shakli,  o‘lchamlari,  xajmiy-tarxiy  konstruktiv  echimi  va  yo‘nalishini 

tanlashdir.  Odatda,  ixcham,  kvadrat  shakliga  yaqin  tarx  tavsiya  qilishadi, 

bunda tashki devor perimetri minimal bo‘ladi. 

Ixchamlik  ko‘rsatkichi  bo‘lib,  tashqi  devor  yuzasining  devor  ichki  xajmiga 

nisbatiga  teng  koeffitsent  xizmat  qiladi.  Tashqi  devor  yuzasini  kichraytirish 

uchun  silindrik,  yarim  sfera  va  boshqa  noan’anaviy  shakllardan  foydalanish 

mumkin. Energiya iste’molini kamaytirish uchun bino to‘suvchi elementlarini 

loyixalash  ko‘pgina  me’yorlari  kayta  qo‘rilmokda,  uning  issiqdan  ximoya 

xossalari  nisbatan  zamonaviy  ximoya  materiallari,  me’yorlarini  qo‘llash 

xamda  infiltratsiyani  yuq  qilish,  deraza  va  eshik  orqali  shamollatish  va 

boshqalarni  qo‘llab  amalga  oshirilmoqda;  shuningdek  bino  xonalarining 

energiyani iste’mol qilishi va foydalanish tartibiga ko‘ra bikr differensiyalash 

orqali  oshirish  mumkin.  Kam  isitiladigan  xonalarni  (shkaflar,  omborlar, 

santugunlar,  garajlar  va  b.)  shimoliy  tomonga  kundalang  qilib  bufer 

elementlari sifatida joylashtir  tavsiya qilinadi. Binoni maydonini rejalash va 

ularni  to‘g‘ri  yo‘natirish  muxim  axamiyat  kasb  etadi.  Kuyosh  nurlanishidan 

samarali  foydalanish uchun turar  joyning  janubiy  devori  yoki tomi  soat  9.00 

---

26 

dan 15.00 gacha  xavoning aynigan paytida xam kuyosh nurlari bilan nurlanib 

turishi kerak, buning uchun bino fasadi janubga 10.......20 dan ko‘p bo‘lmagan 

burchakka og‘ib yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak, xamda bino fasadining janubiy 

qismi soya bo‘lib qolishiga qarshi choralar ko‘rilgan bo‘lishi kerak. 

Xozirgi  kunda  butun  jaxonda  gelioarxitektura  shiddat  bilan  rivojlanmokda. 

Xamma  biladiki,  kuyoshli  kengliklardagi  2  kavatli  uy  O‘zini-o‘zi  elektr 

energiyasi  bilan  ta’minlay  oladi,  qishga  xam  zaxira  tayyorlab  quya  oladi. 

Buning  uchun  tom  yopma  yuzasini  kuyoshli  batareyalar  bilan  jixozlash 

kifoya. 

Olimlarni  esa  bunday  yondoshuv  qoniqtirmaydi.  Ular  uchinchi  avlod  gelio 

qabul  qilgichlarni  yaratmoqdalar.  Qachonki, birinchi  avlod  ixtirosini  janubiy 

axoli endigina o‘zlashtirishni boshlagan, ikkinchi avlod - lokatorli gelio qabul 

qilgichlar - tajriba - sinov ko‘rinishida qo‘llanila boshlandi. 

Bugungi  kunda  kuyosh  energiyasidan  foydalanishning  tadqiqot  va  tajriba 

sinov ishlari uch yunalishda olib borilmoqda: 

past   quvvatli   (past   xaroratli)   issiqlikni   issiq  suv   bilan ta’minlash, 

fuqaro va kishlok xo‘jalik bino va inshootlarini isitish uchun olish; 

o‘rta  va  yukori  quvvatli  issiqlikni  texnologik  jarayonlar,  turli  materiallarni 

sintezlash va eritish uchun olish (Toshkent viloyati "Kuyosh" ilmiy-tadyunuot 

birlashmasi); 

      Atom elektr qurilmatari yordamida (AES) elektr energiyasini olish. 

Bu  yo‘nalishlarni  xar  biri  mos  quvvatli  issiklik  va  energiya  olish  zaruriyati 

va  moxiyatiga  ko‘ra  katta  mablag‘  talab  qiladi  va  xozirgi  kunda  kuyosh 

energiyasini  yigish  va  saklash  uchun  katta  maydon  talab  qilingani  sababli 

foydali ish koeffitsenti kichikligicha qolmoqda. 

Demak  xozirgi  davrda  xorijiy  davlatlarda  binolarni  issiqlik  bilan 

ta’minlashda quyosh energiyasidan  foydalanish uchun passiv faol va aralash, 

ya’ni  ayni  paytda  passiv  va  faol  va  geliosestemalar    qullanishi  mumkin. 

Bularga misol tariqasida AQSHning Nyu-Djeriy shtatida  eksprimental  tarzda 

qurilgan  “Tromb devori” turidagi passiv gelio sistemali binoni olish mumkin 

---

27 

(1.1-1.2  rasm).  Bundan  tashqari  “Aranjeriya  “  va  “devor  vetraj”  turidagi 

AQSH ning Santo- Fesh shaxrida qurilgan quyoshli  uylarni keltirish mumkin.