Arxeologiya va etnologiya fanidan savollarga javoblar. Tosh davri xususiyatlari

amozgohtepa — eneolit va jez davriga oid qishloq harobasi. Jan. Turkmanistonning Kopetdogʻ etaklarida joylashgan, maydoni 70 ga. 1949—52 yillarda prof. B. A. Kuftin boshchiligidagi arxeologlar guruhi qazishmalar olib borgan va butun Oʻrta Osiyo eneolit va jez davriga tegishli arxeologik davriy sistemasi ishlab chiqilgan. 1950-yillarning oʻrtalaridan boshlab yodgorlikni keng koʻlamda oʻrganish ishi bilan V. M. Massoy boshchiligidagi Sankt-Peterburg arxeologlar guruhi shugʻullanib kelgan. N.da madaniy qatlamning qalinligi joylarda 34 m gacha boradi. N. madaniy qatlamlari 6 ta xronologik bosqichlarga (Na-mozgoh 1—6) boʻlingan. Ulardan Namozgoh 1—3 eneolit davriga, Namozgoh 4—6 esa jez davriga oiddir. Namozgoh — 1 (ilk eneolit) davrida aholi xom gʻishtdan kurilgan bir xonali uylarda yashagan. Namozgoh — 2 (oʻrta eneolit) davriga kelib, uy-joy qurilishida koʻp xonali uylar paydo boʻladi, bu davr qishloklarining atrofida mudofaa devorlari qad koʻtara boshlagan. Koʻp xonali uylar orasida doyra shaklida otashgohlar qurilgan. Namozgoh — 3 davriga kelib (soʻnggi eneolit), qishloklarning hududi ancha kengayadi, uy-joy majmualari qoshida hovlilar paydo boʻlgan, hovlilarni birlashtiruvchi tor koʻchalar rasmiylashadi, koʻchalar esa qishloq markaziga joylashgan ochiq maydonga tutashadi.
136 Sarazm I yodgorligining arxeologik o’rganilishi
eneolit davrining noyob yodgorligi hisob­lanadi. Hozirgi Sarazm qishlog‘i Zarafshon vohasining yuqori qismida 0 ‘zbekiston bilan Tojikistonning chegara hududida joylashgan. Shu qishloqda istiqomat qiluvchi Ashurali Toyloqov 1976 yili o ‘z tomorqasi va qo‘shnilarining hovlilaridan topilgan sopol siniqlari, bronza bolta va pichoqlarni olib, Panjikent muzeyiga topshiradi. Bu topilmalar darhol olimlarning diqqatini o ‘ziga jalb qiladi va 1977 yilda tojikistonlik arxeologlar tadqiqot ishlarini boshlab yuboradilar. U erda 1977 yildan beri Tojikistonlik arxeolog Abdulla Isaqov tadqiqot ishlarini olib boradi. Keyinchalik bu erda fransuz va amerikalik olimlar ham hamkorlikda tadqiqot ishlarini olib bordilar. Sarazm qishlog‘i 90 gektar maydonni egallagan bo‘lib, lOtepalikdan
iborat. Bu erda aholi eneolit davridan ilk bronza davrigacha yashagan.
Bu madaniyat 4 bosqichda rivojlangan boMib, uning 1 va II
bosqichlari eneolit davriga to‘g‘ri keladi
137 Sarazm I yodgorligining arxeologik madaniyati
Birinchi bosqichda Sarazm qishlog‘iga asos solinadi. Bu davrda qishloq atrofi mudofaa devori bilan o ‘ralib, guvaladan qurilgan bir xonali uylari boMgan. Uylar yaqinida xilxonalar boMgan. Qishloq hududidan sirtiga qora va qizil bo‘yoqlar turli geometrik naqshlar solingan sopol parchalari, misdan yasalgan qurollar, mis oyna, oltin va kumushdan yasalgan taqinchoqlar, qimmatbaho toshlar-bronza, lazurit va serdolikdan yasalgan munchoqlar topilgan. Bu topilmalar Turkmanistonning Anov II moddiy buyumlariga ancha o ‘xshaydi. Olimlar bu davrning xronologiyasini radiokarbon usulida aniqlaganlar.U mil.avv. 3100-2930 yilliklarga mansub boMgan. Qishloqdan toshdan ishlangan tarozi toshlari, to‘qimachilik
dastgohining qismlari, eshik osti toshlari, urchuq toshlari, misdan
ishlangan pichoqlar, xanjarlar, qarmoqlar, igna va bigizlar topilgan.
0 ‘zbekiston hududida Amudaryoning quyi oqimida joylashgan
eneolit davri yodgorliklarini S.P. Tolstov, quyi Zarafshon hudud-
larini Ya.G‘. G‘ulomov, A. Asqarov, 0 ‘. Islomovlar tadqiq qilishgan.
0 ‘rta Osiyoning shimoliy va markaziy hududlaridagi qabilalar
metall bilan mil. aw . Ill ming yilliklar oxiri va II ming
yilliklaming boshlarida birinchi bor tanishishgan. Bu hududlardagi
eneolit davri makonlari qalin madaniy qatlamga ega boMmagan,
ular qisqa muddatli makonlar tipidagi qishloqlar boMgan. Shunday
makonlar Zarafshonning quyi oqimida Kaptar koMi va Katta
Tuzkon-35 mavzelari atrofining 4 ta joyidan eneolit davri makon­
lari topilgan. Bu yodgorliklar 1960 yillaming boshlarida A.Asqarov va
0 ‘.Islomovlar tomonidan o‘rganilgan. Bu joylardan miloddan avvalgi
III- II ming yillikning chegarasida iste’qomat qilgan eneolit davri
urug‘ jamoalarining kulbalari qoldiqlari topilgan. Moddiy buyumlar -
yorg‘uchoqlar, o‘roq, pichoq qadamalari, mis mehnat qurollarining
siniqlari taqir va qum ustida sochilib yotgan.
138. Eneolit davri kulolchiligi- Eneolit davrining ilk va o ‘rta bosqichida sopol loyiga maydalab ezilgan somon qo‘shib idish yasalgan. Bu sopol buyumlar qalin va mo‘rt boMib, tagi yassi boMgan. Sopol idishlar sargMsh, och sariq,och qizil va qizil angob bilan bo‘yalib, qora mineral rang bilan sodda geometrik naqsh berilgan.So‘nggi bosqichida esa sopol idishlar yasashda katta o'zgarishlar yuz beradi. Birinchidan, sopol buyumlar sifati yaxshilanadi, y a’ni loyga gips aralashtiriladi. Natijada sopol buyumlar jarangli va mustahkam bo‘ldi. Ikkinchidan, ba’zi sopol idishlarda 3 tadan oyoq paydo bo‘ldi. Uchinchidan, sopol buyumlar naqshi murakkablashib, jimjimador bo‘ldi va hayvon, parrandalarning rasmini solish odat tusiga kirdi. Sopol idishlar turi ko‘paygan.
139 Kaptar ko’li va Katta Tuzkon-35 mavzelarining arxeologik jihatdan o’rganilishi
Zarafshonning quyi oqimida ^Kaptar ko‘li va Katta Tuzkon-35 mavzelari atrofining 4 ta joyidan eneolit davri makon­lari topilgan. Bu yodgorliklar 1960 yillarning boshlarida A.Asqarov va OMslomovlar tomonidan o ‘rganilgan. Bu joylardan miloddan avvalgi I I I - II ming yillikning chegarasida iste’qomat qilgan eneolit davri urug‘ jamoalarining kulbalari qoldiqlari topilgan. Moddiy buyumlar - yorg‘uchoqlar, o ‘roq, pichoq qadamalari, mis mehnat qurollarining siniqlari taqir va qum ustida sochilib yotgan.Selungur makoni - Farg‘ona vodiysi hududida ashel davriga oid eng noyob makon. Selungur g‘ori Farg'ona shahridan janubiy— g‘arbda Haydarkonning g‘arbiy chekkasida joylashgan. Selengur g‘ori dastlab 1958 yilda akademik A.P.Okladnikov tomonidan o'rganilgan va u erdan bir necha tosh uchrindilar topilib, ularning yoshi so‘nggi paleolit davriga oid deb beigiiandi. 1980 - 1988 yillarda arxeolog OMslomov boshchil igidagi 0 ‘zR FAga qarashli Arxeologiya institutining paleolit otryadi Selungur makonni qayta tekshirdi. Tadqiqotlar davomida 7 metr chuqurlikda 0‘rtacha qalinligi 20-40 sm dan iborat 5 ta madaniy qatlam aniqlandi. Madaniy qatlamlardantoshdan yasalgan mehnat qurollari: qo‘l cho‘qmori, to ‘mtoq boltalar, pichoqsimon qurollar, ko‘plab tishli qurollar, qush tumshug'iga o ‘xshash qurollar qazib olingan. Beshinchi qatlamdan ashel davriga mansub qo‘l cho‘qmori topildi. U ajdodlarimiz ishlatgan ilk qurol- dir. U nayzasimon shaklga ega bo‘lib, qizil yashma toshdan tayyor- langan.
140.Eneolit davrining Lavlakon,Beshbuloq manzilgohlari----Eneolit makonlari Buxoro viloyatining Lavlakon, Beshbuloq va Zamonbobo I makonlaridan ham topilgan. 0 ‘zbekistonda eneolit davri manzilgohlari kam o‘rganiIgan. Lekin mavjud arxeologik manbalar asosida eneolit davrining ijtimoiy iqtisodiy rivojlanish yoMlarini aniqlab olish mumkin. Bu davrda 0 ‘zbekistonning shimoliy hududlarida hali neolit davri jamoalari, ya’ni Kaltaminor madaniyati jamoasi yashab kelardi. Lekin ularning janubiy hududlar bilan aloqasi ulaming iqtisodiy hayotlariga o‘zgarishlar olib keldi. Jumladan, 3 ming yillikning oxirlarida metall bilan tanishdilar, ilk chorvachilik va dehqonchilik xo‘jaliklari paydo boMa boshladi. Bu ° ‘zgarishlar 0 ‘zbekiston hududida bronza davrida ijtimoiy - iqtisodiy hayotni jadal rivojlanishiga asos ya 141.Zamonbobo manzilgohining arxeologik o'rganilishi----amonbobo madaniyati Zarafshon daryosining quyi havzasida
topilgan chorvachilik va motiga dehqonchiligi bilan shug‘ullangan
qabilalaming yodgorligi hisoblanadi. U Buxoro viloyati Qorako‘l
tumanining cho‘l zonasidagi Zamonbobo ko‘li bo‘yida joylashgan.
Zamonbobo madaniyatiga oid qabristonni 1950 yilda Ya.G‘.G‘ulo-
mov topdi. Qabristonda 1951-1960 yillarda olib borilgan arxeologik
tadqiqotlar natijasida bronza davriga oid 40dan ortiq qabr ochilgan.
Mozorlar tuzilishi jihatidan ayvonli laxat (podboy) shaklida boMgan.
Zamonbobo qabristonidan yaproqsimon shaklda ishlangan tosh
paykonlar, osti yassi va tuxumsimon boMgan sopol idishlar, bronzadan
ishlangan kurakchalar, halqasimon bilakuzuklar, qimmatbaho toshlardan
yasalgan juda ko‘p munchoqlar, jez oyna, igna, bigiz, terrakota
haykalcha, namozgoh madaniyatiga tegishli sopol parchalari va boshqa
narsalar topilgan.
1961 yili A.Asqarov Zamonbobo qabristonidan uncha uzoq boMma­
gan joydan, Zarafshonning qadimgi o‘zani Gurdush-Gujayli sohilidan
shu madaniyatga tegishli qishloq qoldiqlarini topdi. U erda olib borilgan
arxeologik tadqiqotlar natijasida zamonboboliklaming xo‘jaligi va
turmushiga doir yangi materiallar to‘plandi. U erdan ertoMa tipidagi
kulba harobasi, bir nechta engil chayla o‘rni, ikki yarusli xumdon
harobasi va devor qoldiqlari topib o‘rganildi. ErtoMa maydoni 200 kv.m
boMib, uning maydonida qator o'choqlar, kulba karkasining ustun
chuqurchalari saqlangan
142.Zamonbobo manzilgohining moddiy madaniyati----Zarafshon daryosining quyi havzasida
topilgan chorvachilik va motiga dehqonchiligi bilan shug‘ullangan qabilalarning yodgorligi hisoblanadi. U Buxoro viloyati Qorako‘1 tumanining cho‘l zonasidagi Zamonbobo ko‘li bo‘yida joylashgan. Zamonbobo madaniyatiga oid qabristonni* 1950 yilda Ya.G‘.G‘ulomov topdi. Qabristonda 1951-1960 yillarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida bronza davriga oid 40dan ortiq qabr ochilgan. Mozorlar tuzilishi jihatidan ayvonli laxat (podboy) shaklida boMgan. Zamonbobo qabristonidan yaproqsimon shaklda ishlangan tosh paykonlar, osti yassi va tuxumsimon boMgan sopol idishlar, bronzadan ishlangan kurakchalar, halqasimon bilakuzuklar, qimmatbaho toshlardan yasalgan juda ko‘p munchoqlar, jez oyna, igna, bigiz, terrakota haykalcha, namozgoh madaniyatiga tegishli sopol parchalari va boshqa narsalar topilgan. 1961 yili A.Asqarov Zamonbobo qabristonidan uncha uzoq boM
143.Bronzaning kashf etilishi----Bronzaning kashf etilishi ibtidoiy janioa xo‘jaligida buyuk
o‘zgarishlarga olib keldi. Bu insoniyatning iqtisodiy hayotigagina emas. balki siyosiy, madaniy, ma’naviy hayotida ham tub o‘zgarishlar yasadi. Bronzaning tarkibi mis va qalay qorishmasidan iborat boMgan. Eng yaxshi bronzaning tarkibida 90% mis va 10 % qalay boMgan. dastlab miloddan avvalgi III ming yillik oxirlarida Mesopatamiyada (ikki daryo oraligMda) kashf etilgan. Bronza qurollar qattiq va ularga ishlov berish oson boMganligi uchun mis qurollarni siqib chiqardi. Shuningdek, bronza misga nisbatan past haroratda erigan. Mis 1084 gradus haroratda erisa, bronza 700-900 gradusda erigan. Uning bunday past haroratda erishi, uning har bir xo‘jalikda qurollar yasash imkonini bergan.
144.Bronza davrining xo'jaligining xususiyatlari----Bronza davri xo‘jaligining eng katta yutug‘i bu dehqonchilik madaniyatining keng yoyilishi va unihg chorvachilikdan ajralib chiqishidir. Bu jarayon fanda birinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti deb nomlanib, miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmida sodir boMgan. Ijtimoiy mehnat taqsimoti birinchi navbatda tabiiy sharoit muhitidan kelib chiqib ixtisoslashdi. 0 ‘rta Osiyoning janubiy va janubi-g‘arbiy tumanlari dehqonchilik madaniyatining o‘choqlariga aylandi. Uning cho‘l va dasht zonalarida chorvadorlar va 0 ‘rta Osiyoning shimoli-sharqiy, shimoli-g‘arbiy, markaziy hududlaridagi daryo etaklarida dehqonchilik madaniyati tarkib topa boshladi. Dehqonchilikdan chorvachilikning alohida soha boMib ajralib chiqishi qonuniy zaruriyat boMgan.
145.Andronova madaniyatining o'ziga xos xususiyatlari-----Andronova madaniyati mil.avv. II- I ming yilliklarda G‘arbiy Sibir, 0 ‘rta Osiyo va janubiy Ural hududlarida tarqalgan madaniyati biri biriga yaqin boMgan qabilalarga nisbatan aytiladi. Andronova nomi Achinsk yaqinidagi Andronova qishlog‘i nomidan olingan, chunki shu erda 1914 yilda dastlabki yodgorlik topilgan. 1948 yilda K.V.Salnikov Andronova madaniyati yodgorliklarning^ 3 bosqichini aniqladi: Fyodorov, Alakul, Zamarev. Bugungi kunda esa, uning 4 tarmogM aniqlangan: – miloddan avvalgi ikkinchi ming yillikning ikkinchi yarmi va birinchi ming yillikning boshida yashagan chorvachilik va dehqonlar qabilalarining arxeologik madaniyat. Andronovo madaniyati yodgorliklari Minusinsk, Shimoli-sharqiy va Markaziy Qozogʻiston, Ob daryosining yuqori oqimi, Chelyabinsk viloyatining oʻrmon va dashtlarida, qisman Oʻzbekiston, Kirgʻiziston yerlarida tarqalgan. Bu madaniyatga oid yodgorlikni birinchi bor 1914-yilda Ya. A. Tugarinov Achinsk stansiyasi yaqinidagi Andronovo qishlogʻida olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida topgan va 1920–23 yillarda S. A. Teplo-uxov uni Andronovo madaniyati nomi bilan fanga kiritgan. Andronovo madaniyati ga doir yodgorliklar dastlab S. P. Tolstov tomonidan 1938-yilda qadimgi Xorazmning Koʻkcha daryo sohillaridan topib oʻrganildi va unga tozabogʻyop mada-niyati nomi berilgan. Keyinchalik Ya. F. Gʻulomov va A. Asqarovlar bu madaniyatga doir yodgorliklarni Zarafshonning quyi oqimi rayonlaridan topib oʻrgandilar. Bu davr mozor va manzilgohlari Toshkent atrofida, Moʻminobod (mozor qoʻrgʻoni)da (Samarqand vi-loyati), Fargʻona vodiysida (Karamkoʻl, Vodil mozorlari), Qayroqqumda koʻplab oʻrganilgan
146.Tozabog'yob madaniyatining arxeologik o'rganilishi----Tozabog‘yob madaniyatining shakllanishida Yog‘ochband (srub) va
Andronova madaniyatlarining ta’siri katta boMgan. Lekin Tozabog‘yob madaniyatining xo‘jalik va madaniy hayotining o‘ziga xos xususiyatlari bor. Tozabog‘yob qabilalarida dehqonchilik ancha rivojlangan. Mil.avv. II ming yillikning ikkinchi yarmiga oid irrigaciya inshootlari B.V.Andrianov tomonidan yaxshi o'rganilgan. Tozabog'yob madaniyatiga oid qabriston K o‘kcha 3 qabristoni boMib, u 1954 yilda qadimgi Xorazm hududidagi Sulton Uvays tizmalarining sharqiy chekkasidan topib o‘rganildi. U erdan 100 dan ortiq qabr topilgan va boy arxeologik material olingan. Qabrlardan har xil darajada saqlangan 43 ta odam skel
147.Tozabog'yob madaniyatining moddiy manbalari----Tozabog'yob madaniyati qadimgi Xorazm hududida miloddan avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmida (mil.avv. XV asr) shakllangan. Bu madaniyat aholisi erto‘la va chaylalarda yashab, chorvachilik va qisman, qo‘ltiq dehqonchiligi bilan shug‘ullanganlar. Tozabog‘yob kulbalari yarim ertoMa shaklida qurilib, ulaming o‘rtacha maydoni 12-18 kv.m ga teng. Kulba markazida o‘choq boMgan. Kulba bir oila uchun moMjallangan. Lekin kulbalar orasida maydoni 100-120 kv.m.ga teng boMgani ham uchraydi, ular bir urug‘ jam oa uchun moMjallangan. Sopol idishlar qoMda yasalgan qo‘pol, mo‘rt boMib, xurmacha, bankasimon idishlar va yarim doira shaklidagi kosalardan iboratdir. Sopol buyumlar geometrik naqsh bilan bezatilgan. Arxeologlar ularni tahlil qilib QozogMston va janubiy Sibir hududlarida tarqalgan Andronova madaniyatiga aynan o‘xshashini aniqlaganlar. Tozabog‘yob madaniyati moddiy buyumlariga o‘xshash buyumlar quyi Zarafshon, quyi Qashqadaryo, Toshkent vohasining adirli zonalarida, Farg‘ona vodiysida topilgan.
148.Qayroqqum madaniyati---Qayroqqum madaniyati Farg‘ona vodiysining g ‘arbiy qismi joylashgan boMib, 1950 yillarda A.P.Okladnikov va B.A.Litvinskiylar tomonidan topib o‘rganilgan. U joydagi taqir ustidan 60 dan ortiq makon /a minglab sopol siniqlari, bronza va topildi. Bu madaniyat mil.avv. II ming yillikning o‘rtalarida shakllangan. Makon va qabrlardagi sopol idishlar ko‘p jihatdan tozabog‘yob sopollariga o‘xshab ketsa-da, lekin Qayroqqum sopollari ichida quloqli, tarnov jo ‘mrakli xillari bo‘lgan. Sopol idishlaming o‘ndan bir qismi chizma, taroq shakllar bilan naqshlangan. Bu ularning xronologik jihatdan Andronova madaniyatining eng so‘nggi bosqichiga tegishli ekanligini ko‘rsatgan.
149.Sopolli madaniyati-----Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, 0 ‘zbekistonning janubiy hududlarida, ya’ni Surxondaryo viloyati hududlarida ilk bronza davridayoq qadimgi dehqonchilik madaniyati shakllangan. Uning shakllanishida M urg‘ob vohasidan kelgan dehqonlar asosiy o ‘rinni egallaganlar. Ular dastlab Sherobod cho‘lini o'zlashtirib, Sopollitepa qish!og‘ini tashkil qilganlar. Keyinchalik sopollitepaliklar asta-sekin Ko‘hitong va Boysun tog‘ etaklari bo‘ylab shimoli-sharqqa siljiganlar va Sherobod daryosi bo‘ylab dehqonlarning qishloqlarini tashkil qilganlar. Tadqiqotchilar bu yodgorliklami o ‘rganib, ulami Sopolli madaniyati nomi ostida fanga kiritganlar. Sopolli madaniyati 5ta xronologik bosqichga boMinadi. 0 ‘zbekiston arxeologlarining keyingi yillarda olib borgan tadqiqotlari natijdasida Sopollitepa madaniyatining xronologik sanasini ancha aniqlashtirdilar, ya’ni radiokarbon analizi va qadimiylashtirdilar. Ular quyidagilardan iborat: 1. Sopolli bosqichi - miloddan avvalgi 2150-1900 yillar; 2. Jarqo‘ton bosqichi - miloddan avvalgi 1900-1600 yillar; 3. K o‘zali bosqichi - miloddan avvalgi 1600-1450 yillar; 4. M o‘lali bosqichi - miloddan avvalgi 1450-1250 yillar; 5. Bo'ston bosqichi - miloddan avvalgi 1250-1000 yillar;

150.Sopolitepa manzilgohining arxeologik o'rganilishi

----Surxondaryo viloyatidagi Sherobod cho‘lida Qaynarbuloqsoy hududida topilgan. U Termiz shahridan 70 km shim oliy-g‘arbida joylashgan. Bu manzilgoh Sherobod cho‘lini o ‘zlashtirish jarayonida 1968 yilda L.I.Albaum tomonidan ro‘yhatga olingan. Uning tadqiqot ishlari bilan 1969-1974 yillarda A.Asqarov shug‘ullangan. Ushbu madaniyatga tegishli 20 dan ortiqyodgorliklar topilgan.
Sopollitepa koridorsimon bloklar sistema asosida qurilgan, uch qator mudofaa devorlari bilan o‘rab olingan yirik qishloq bo‘lgan. Uning umumiy maydoni 4 ga. ga yaqin. Katta qismi paxta maydoniga qo‘shib yuborilganligi sababli, faqatgina, uning markaziy qal’a qismi saqlanib qolgan. U kvadrat 82 X82 metr boMgan istehkomdir. Qal’a mudofaa devorlari qalinligi 2 metr bo‘lib, somon qo‘shilgan xom gMshtdan qurilgan. Tashqi
bloklar yoMaklar orqali ichkaridagi uy-joylar bilan birlashtirilgan.
Ichki bloklar mudofaa tizimida qopqon vazifasini bajargan. Tashqa-
ridan qaraganda ular qal’aga olib kiradigan darvozalarga o‘xshaydi.
Lekin qal’aga bitta darvoza orqali kirilgan. U qal’aning janubiy
tomonida joylashgan. Qolganlari «yolg'on davrvoza» boMgan. Bu juda
murakkab me’moriy reja edi. Mudofaa tizimidagi ichki va tashqi
bloklar Sopollitepaning keyingi bosqichlarida urug‘ xilxonasi, uy-
joy, kulolchilik ustaxonasi kabi maqsadlarda foydalanishgan.
Sopollitepada 3 ta qurilish bosqichi aniqlangan. Sopollitepaning 2 ta
qurilish davri bir xil materiallar bergan. Yuqori 3-chi qurilish davrida
ba’zi o'zgarishlar mavjud. Bu o‘zgarishlar Jarqo‘ton yodgorligining quyi
qatlami materiallariga o‘xshaydi. Shuning uchun Sopollitepadagi 2ta
quyi qatlam «sopolli bosqichi», uning yuqori qatlami «Jarqo‘ton»
bosqichi deb yuritiladi.
Sopollitepadagi uy-joylar 8 ta kvartallarga boMingan. Kvartallar
urugMar asosida shakllangan. Qishloqda 8 ta urug‘ jamoalari yashagan.
Har bir kvartaldan 2-3 yoki undan ortiq xumdonlar va non pishiriladigan
maxsus tandirlar, uy-joy qoldiqlar va 158 ta qabr topilgan. Olimlar
fikricha, qishloq aholisi 155-315 kishidan iborat boMgan. Har bir
oila o‘z uyiga ega boMgan. Uylar orasida ko‘chalar boMib, ular
markaziy maydoni bilan bogMangan. Uylar ko‘p xonali qilib, xom
gMshtdan qurilgan. Devorlari bir necha bor somonli loy bilan suvalgan
151.Sopolitepa manzilgohining moddiy madaniyati-----Bu davrda metall bilan ishlash hunarmandchiligi ham taraqqiy etgan. Arxeologik qazishmalar vaqtida yuzlab metall buyumlari- uy-ro‘zg‘or buyumlari, harbiy qurollar, surmadonlar, to‘g‘nag‘ich, hayvon m a’budalari, turli naqshdortam g‘a va muhrlar topilgan. Sopollitepa manzilgohida urug‘ jamoa a’zolari olamdan o‘tsa, uni o‘zi yashagan xonaning poli ostiga, eshik yoki o‘choq oldiga yoki xona devorlari ostiga ko‘mish odati bo‘lgan. Agar o ‘lgan kishi jamoada nufuzli obro‘ga yoki urug‘ oqsoqoli bo‘lsa, u holda uning qabri unga ajratilgan xonaning qoq o‘rtasida boMgan. Sopollitepaliklar abadiy oMimga ishonmaganlar, «narigi dunyo» tushunchasi ularda kuchli boMgan, Sopollitepada sopol buyumlar kulolchilik charxida ishlanib, ikki
yarusli xumdonlarda pishirilgan. Sopol idishlar jarangdor, yupqa qilib
ishlangan. -Ularning turli xil shakllari - oyoqli vazalar, qadahlar,jo ‘mrakli choynaklar, ko'zalar, xurmachalar, konussimon kosalar,
tog‘oralar, xumlar, sopol tagkursi, qozonlar topilgan. Bular kulolchi-
likning rivojlanganligini ko‘rsatadi. Sopol buyumlarda naqshlar yo‘q,
faqat ko'zali bosqichining ko‘zalarida gorizontal chiziqlar uchraydi.
Sopollitepada to‘qimachilik sohasi ham rivojlangan. Bu haqda
mozorlardan topilgan kiyim mato qoldiqlari darak beradi. Bu kiyim
qoldiqlari ilmiy laboratoriya tekshiruvidan o‘tkazilganda, ularning paxta
va tabiiy ipakdan ishlanganligi ma’lum boMib, paxtachilik va ipakchilik
bronza davrida ham mavjud boMganligini isbotlaydi. Bu esa, ipakning
bundan 2000 yil oldin Xitoydan 0 ‘rta Osiyoga kirib kelgan, degan fikmi
rad qilib, 0 ‘zbekistonda paxtachilik va ipakchilik 3,5 ming yillik
tarixga ega ekanligini tasdiqlaydi.
Bu davrda metall bilan ishlash hunarmandchiligi ham taraqqiy etgan.
Arxeologik qazishmalar vaqtida yuzlab metall buyumlari- uy-ro‘zg‘or
buyumlari, harbiy qurollar, surmadonlar, to‘g‘nag‘ich, hayvon
m a’budalari, turli naqshdor tamg‘a va muhrlar topilgan.
Sopollitepa manzilgohida urug‘ jamoa a’zolari olamdan o‘tsa, uni
o‘zi yashagan xonaning poli ostiga/'eshik yoki o‘choq oldiga yoki xona
devorlari ostiga ko‘mish odati boMgan. Agar oMgan kishi jamoada
nufuzli obro‘ga yoki urug‘ oqsoqoli boMsa, u holda uning qabri unga
ajratilgan xonaning qoq o‘rtasida boMgan. Sopollitepaliklar abadiy
oMimga ishonmaganlar, «narigi dunyo» tushunchasi ularda kuchli
boMgan. Shuning uchun oMgan kishi qabriga o‘z shaxsiy mulki va
urug‘doshlar keltirgan idish-tovoqlardagi ovqatlar bilan ko‘mganlar.
Har bir qabrda 2-3 tadan to 50 tagacha buyumlar topilgan. Yosh bolalar
qabrlari da idishlar kam, o‘smirlar qabrida esa 5-6 ta buyumlar topilgan.
Ularning aksariyati sopol idishlar boMgan. Mozorlarda bronzadan
ishlangan turli xil taqinchoqlar, diniy e’tiqod bilan bogMiq boMgan
tumor-muhrlar, qimmatbaho toshlardan ishlangan turli xil munchoqlar,
oltin munchoqlar, kumush halqa va bilakuzuklar, erkaklar mozorlarining
ba’zilari chaqmoqtoshdan ishlangan paykonlar, bronza oybolta, pichoq,
mitti tesha, bolta va boshqalar, ayollar qabrida urchuq tosh, bronza
surmadonlar, surmatosh, to‘qimachilik asboblari, turli shakllardagi
bronza to‘g‘nog‘ichlar, bronza oynalar, igna, bigiz, mitti kurakcha va
boshqa narsalar qo‘yilgan.
152.Bronza davri qabrlarining o'ziga xos xususiyatlari----Mozorlarda bronzadan
ishlangan turli xil taqinchoqlar, diniy e’tiqod bilan bogMiq boMgan tumor-muhrlar, qimmatbaho toshlardan ishlangan turli xil munchoqlar, oltin munchoqlar, kumush halqa va bilakuzuklar, erkaklar mozorlarining ba’zilari chaqmoqtoshdan ishlangan paykonlar, bronza oybolta, pichoq, mitti tesha, bolta va boshqalar, ayollar qabrida urchuq tosh, bronza surmadonlar, surmatosh, to‘qiniachilik asboblari, turli shakllardagi bronza to‘g ‘nogMchlar, bronza oynalar, igna, bigiz, mitti kurakcha va boshqa narsalar qo‘yilgan. Ba’zi yaxshi saqlangan mozorlarda lux, bug‘doy va arpa poyasidan to'qilgan savatchalar, teridan, yog‘ochdan ishlangan idishlar, marmar toshdan yoMiilgan hurmachalar topilgan. Mozorlarga qo‘yilgan buyumlarga qarab, marhumning duradgor usta, bo‘zchi, kulol, tabib, podachi, ovchi, jangchi yoki chilangar ekanligini aytish mumkin.
153.Katakomba qabrlarining xranologiyasi----Katakomba madaniyati - ilk jez davriga mansub arxeologik madaniyat (mil. av. 2-ming yillik — 1-ming yillik boshlari). Qora dengizning shim. sohillari, Quyi Volga boʻyida tarqalgan. 20-asr boshida rus arxeologi V. A. Gorodsov tomonidan ilmiy tavsif berilgan.K.m.ning soʻnggi davrlari kimmeriylar bilan bogʻliq. K.m. uchun aholining urugʻdoshlik munosabatlariga koʻra, alohida qishloqlarda yashashi va mozorqoʻrgʻonlar xosdir. Mozorqoʻrgʻonlar tagidagi katakombalarta mayyitlar yon tomonga yonboshlatib oyoqparini bukkan holda dafn etilgan, ularning ustiga olov ramzi boʻlgan qizil boʻyoq sepilgan. K.m.ga oid sopol idishlar, tosh va jezdan yasalgan mehnat qurollari va qurolaslaha, suyak va jez bezak buyumlari topilgan. K.m. qabilalari koʻchmanchilik va dexqonchilik bilan mashgʻul boʻlishgan, shuningdek, mis va jez metallurgiyasidan ham xabardor boʻlib, atrofdagi qabilalar, ayniqsa Kavkaz qabilalari va ular orqali Old Osiyo, Eron, Misr bilan savdo aloqalari olib borishgan. K.m. kabilalarida matriarxat oʻrnini patriarxat egallagan, mulkiy tabaqalanish koʻzga tashlana boshlagan (zodagonlarning qabridagi ashyolar qimmatbaholigi bilan ajralib turadi).

154.Yog'ochband qabrlarining xranologiyasi----Yog’ochband davri miloddan avvalgi II ming yillikning o’rtalariga to’g’ri keladi. Bu davrda dastali, teshikli boltalar keng tarqalgan. Dastlab ular Sharq mamlakatlaridagi yodgorliklardan topilgan. Yog’ochband davrida metallurgiya va chorvachilikning, rivojlanishi boyliklar to’planishiga va xarbiy to’qnashuvlarning kuchayishiga olib keladi. Jamiyatda moddiy boyliklarning ayrim kishilar qo’lida to’planishi jarayoni boshlanadi.Bronza davriga oid bo’lgan qo’rg’onsiz qabrlar ham ko’p uchraydi. Unda murdalar kuydirilgan. Bunday xolat xarbiy Evropada so’nggi bronza davri uchun xarakterlidir.Bronza (Jez) davri mozor-qo’rg’onlari o’rganilishi orqali bu davr haqida ma’lum tasavvurlarga ega bo’lindi. Bu davr mozorlari-dan «bo’yalgan va bukchaytirilgan» skletlar ko’plab topilgan. Bu davrda kishilar murdalarga har xil rangdagi (ko’proq qizil, och qizil) tabiiy bo’yoqlar sepishgan. Qizil va och qizil rang – jon, tirilish, qon ramzi hisoblangan.

155.Zamonbobo.Bronza madaniyati----Zamonbobo madaniyati Zarafshon daryosining quyi havzasida
topilgan chorvachilik va motiga dehqonchiligi bilan shug‘ullangan qabilalarning yodgorligi hisoblanadi. U Buxoro viloyati Qorako‘1 tumanining cho‘l zonasidagi Zamonbobo ko‘li bo‘yida joylashgan. Zamonbobo madaniyatiga oid qabristonni* 1950 yilda Ya.G‘.G‘ulomov topdi. Qabristonda 1951-1960 yillarda olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida bronza davriga oid 40dan ortiq qabr ochilgan. Mozorlar tuzilishi jihatidan ayvonli laxat (podboy) shaklida boMgan. Zamonbobo qabristonidan yaproqsimon shaklda ishlangan tosh paykonlar, osti yassi va tuxumsimon boMgan sopol idishlar, bronzadan ishlangan kurakchalar, halqasimon bilakuzuklar, qimmatbaho toshlardan yasalgan juda ko‘p munchoqlar, jez oyna, igna, bigiz, terrakota haykalcha, namozgoh madaniyatiga tegishli sopol parchalari va boshqa narsalar topilgan. 1961 yili A.Asqarov Zamonbobo qabristonidan uncha uzoq boMma­
gan joydan, Zarafshonning qadimgi o‘zani Gurdush-Gujayli sohilidan
shu madaniyatga tegishli qishloq qoldiqlarini topdi. U erda olib borilgan
arxeologik tadqiqotlar natijasida zamonboboliklaming xo‘jaligi va
turmushiga doir yangi materiallar to‘plandi. U erdan ertoMa tipidagi
kulba harobasi, bir nechta engil chayla o‘rni, ikki yarusli xumdon
harobasi va devor qoldiqlari topib o‘rganildi. ErtoMa maydoni 200 kv.m
boMib, uning maydonida qator o'choqlar, kulba karkasining ustun
chuqurchalari saqlangan.
156.Suvyorgan madaniyatining o'rganilishi----Suvyorgan madaniyatiga oid dastlabki yodgorliklar 1945-1946 yillarda QoraqalpogMstonning Jonbosqal’a tumanidagi Jonbos-6
qarorgohidan va 1954 yillarda Oqchadaryoning qadimgi irmoqlari bo'yidan Qamishli 1, Qamishli 2 qarorgohlaridan topilgan. Ularning materiallari asosida S.P.Tolstov Suvyorgan madaniyatini rivojlanishinir>g bosqichlarini aniqlagan. Olim uni miloddan avv. II ming yillikningbirinchi yarmiga oid boMib, Kaltaminor madaniyatining qamishli bosqichi deb ko'rsatadi. Suvyorgan madaniyati sopol idishlari ustida qizil rang izlari saqlanganligi bilan ajraladi. Tadqiqot jarayonida suvyorganliklar dastlab doira shaklidagi yarim ertoMalarda yashaganlar, keyinchalik esa u to‘g ‘ri to'rtburchak shaklida bo‘lgan. Miloddan avv. II ming yillikning ikkinchi yarmiga kelib, bu madaniyatni yaratgan urug‘-jamoalar tozabog'yobliklar bilan aralashib ketadilar.
157.Tozabog'yob madaniyatining o'rganilishi----Tozabog'yob madaniyatiga oid qabriston K o‘kcha 3 qabristoni boMib, u 1954 yilda qadimgi Xorazm hududidagi Sulton Uvays tizmalarining sharqiy chekkasidan topib o‘rganildi. U erdan 100 dan ortiq qabr topilgan va boy arxeologik material olingan. Qabrlardan har xil darajada saqlangan 43 ta odam skeleti topildi. 1938 yilda Amudaryoning quyi havza-
sidagi Oqchadaryo o‘zani bo‘yidagi Tozabog‘yob kanali bo‘yidan
S.P.Tolstov tomonidan topilgan.
Tozabog‘yob madaniyati qadimgi Xorazm hududida miloddan
avvalgi II ming yillikning ikkinchi yarmida (mil.avv. XV asr)
shakllangan. Bu madaniyat aholisi erto‘la va chaylalarda yashab,
chorvachilik va qisman, qoMtiq dehqonchiligi bilan shug‘ullanganlar.
Tozabog‘yob kulbalari yarim ertoMa shaklida qurilib, ulaming o‘rtacha
maydoni 12-18 kv.m ga teng. Kulba markazida o‘choq boMgan. Kulba
bir oila uchun moMjallangan. Lekin kulbalar orasida maydoni 100-120
kv.m.ga teng boMgani ham uchraydi, ular bir urug‘ jamoa uchun
moMjallangan.
Sopol idishlar qoMda yasalgan qo'pol, mo‘rt boMib, xurmacha,
bankasimon idishlar va yarim doira shaklidagi kosalardan iboratdir.
Sopol buyumlar geometrik naqsh bilan bezatilgan. Arxeologlar ularni
tahlil qilib QozogMston va janubiy Sibir hududlarida tarqalgan
Andronova madaniyatiga aynan o‘xshashini aniqiaganlar. Tozabog‘yob
madaniyati moddiy buyumlariga o‘xshash buyumlar quyi Zarafshon,
quyi Qashqadaryo, Toshkent vohasining adirli zonalarida, Farg‘ona
vodiysida topilgan.
158.Tozabog' madaniyatining asosiy xususiyatlari---Tozabog‘yob madaniyatining shakllanishida Yog‘ochband (srub) va Andronova madaniyatlarining ta’siri katta boMgan. Lekin Tozabog‘yob madaniyatining xo‘jalik va madaniy hayotining o‘ziga xos xususiyatlari bor. Tozabog‘yob qabilalarida dehqonchilik ancha rivojlangan. Mil.avv. II ming yillikning ikkinchi yarmiga oid irrigaciya inshootlari B.V.Andrianov tomonidan yaxshi o'rganilgan. Tozabog'yob madaniyatiga oid qabriston KTozabog'yob madaniyatiga oid qabriston Ko‘kcha 3 qabristoni
boMib, u 1954 yilda qadimgi Xorazm hududidagi Sulton Uvays
tizmalarining sharqiy chekkasidan topib o‘rganildi. U erdan 100 dan
ortiq qabr topilgan va boy arxeologik material olingan. Qabrlardan har
xil darajada saqlangan 43 ta odam skeleti topildi. Mozorlarda bittadan,ba’zi xollarda bir vaqtda va har xil vaqtda ko‘milgan ikkitadan skelet
topildi. Ayollar bilan bolalami ko‘mish, erkak va ayolni bir qabrga
ko‘mish xollari ham uchraydi. Marhumiar oyoq-qoMlari buklangan
holda o‘ng yoki chap biqini bilan ko‘milgan. Har bir mozorda bir yoki
bir nechta sopol idishlar, erkaklar mozorida bronza buyumlar,
ayollamikida esa bronza taqinchoqlar uchraydi.
Tozabog‘yob madaniyati odamlarining antropologik tiplari ikki xil
bo‘lib, ularning birinchisi andronova qabilalariga oid protoevropoid tipi
bo‘lsa, ikkinchisi 0 ‘rta Osiyoning qadimgi aholisi sharqiy 0 ‘rta Er
dengizi tipini beradi. Shuningdek, odamlar orasida Sharqiy Evropaning
Yog‘ochband madaniyati tiplari ham uchraydi.
159.Androva madaniyatining tarmoqlari-----uning 4 tarmogM
aniqlangan: 1. Sintashta-Petrovka-Arkaim - Janubiy Ural va Shimoliy Qozoqistonda tarqalgan, mil. avv. 2200-1600 yilliklarga oid; 2. Alakui Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi erlarda va Qizilqum choMida tarqalgan, mil.avv. 2100-1400 yilliklarga oid; . 3. Fyodorovo Janubiy Sibir hududida tarqalgan, mil.avv. 1500-1300 yilliklarda oid, bu erda ilk bor oMikni yoqish (kremaciya) va olovga e’tiqod izlari kuzatilgan; 4. Beshkentskiy tu m a n - Tojikistondagi Vaxsh vohasi, mil. avv.
1000-800 yilliklarni o‘z ichiga oladi
Andronova madaniyati aholisi yarim ertoMa va chaylalarda
yashaganlar. Ular asosan chorvachilik, qisman dehqonchilik bilan
shug‘ullanganlar. Ularda metallga ishlov berish rivojlangan. Ular misni
Oltoy togMaridan va QozogMston hududlaridan olganlar. Ko‘pincha
qishloqlari yonida qurbongohlari boMgan. U erda ko‘plab o‘ralar boMib,
ichidan andronova sopol idishlari topilgan. Sopol idishlarining tagi yassi
boMib, murakkab geometrik o‘yma naqshlar bilan bezatilgan. Androno-
valiklarning qabrlari daryolar oralarida boMib, ular toshlar bilan halqa
qilib o‘ralgan. 0 ‘liklar bukchaytirilib ko‘milgan, qoMlari yuz tarafiga
qo'yilgan. Ba’zi xollarda marhumlaming kuydirilganlari ham uchraydi.
Qabrlardan chaqmoqtoshdan ishlangan o‘q uchlari, bronzadan ishlanganmehnat va jangovor qurollari turli taqinchoqlar va sopol idishlar
topilgan.
160.Qayroqqum madaniyati---Qayroqqum madaniyati Farg‘ona vodiysining g ‘arbiy qismi
joylashgan boMib, 1950 yillarda A.P.Okladnikov va B.A.Litvinskiylar tomonidan topib o‘rganilgan. U joydagi taqir ustidan 60 dan ortiq makon /a minglab sopol siniqlari, bronza va tosh qurollar, hayvon suyaklari topildi. Bu madaniyat mil.avv. II ming yillikning o‘rtalarida shakllangan. Makon va qabrlardagi sopol idishlar ko‘p jihatdan tozabog‘yob sopollariga o‘xshab ketsa-da, lekin Qayroqqum sopollari ichida quloqli, tarnov jo ‘mrakli xillari bo‘lgan.Sopol idishlaming o‘ndan bir qismi chizma, taroq shakllar bilan naqshlangan. Bu ularning xronologik jihatdan Andronova madaniyatining eng so‘nggi bosqichiga tegishli ekanligini ko‘rsatgan.
161.O'zbekistonning so'ngi bronza davri xusu----So'nggi bronza va ilk temir davriga kelib 0 ‘zbekistonning barcha hududlarida o ‘troq dehqonchilik madaniyati shakllandi. Zarafshon va Qashqadaryo hududida Sug‘diyona, Amudaryoning quyi oqimida Xorazm, Sirdaryoning yuqori havzasida qadimgi Farg‘ona va uning o‘rta oqimida Choch dehqonchilik madaniyatlari markazlari shakllandi. Amudaryo va Zarafshon havzalarida tarkib topgan har bir dehqonchilik voxalarining o ‘troq aholisi Avestoda Baxdi, Gava So‘g‘uda, Xvarizam, Sirdaryo xavzalarida shakllangan dehqonchilik
o‘lkalarini esa Choch va Fraganik nomlari bilan eslatib o ‘tiladi. Mehnat qurollari ishlab chiqarishda temiming kashf etilishi o‘sha davr ijtimoiy-iqtisodiy hayotida tub o‘zgarishlarning asosi bo‘ldi.
siyatlari
162.Bronza davri metalga ishlov berish----Bronzaga ishlov berish, temirga ishlov berishdan ko‘ra, ibtidoiy odam uchun oson kechgan, chunki bronza 700-800 S da, mis 1084 S da erigan, temir esa 1530 S da erigan. Shu sabab dastlab temirni eritmasdan ishlov berganlar va u sargMsh va bo‘sh metall shaklida bolgan. Ibtidoiy davrda rudadan temirni ajratib olish jarayonining kashf etilishi, eng buyuk kashfiyot boMgan. Bu kashfiyot asosida esa temir rudasiga dam berish usuli yotadi. Dam berish usulidan ba’zi joylarda soMiggi bronza davridan foydalanib kelingan. Dam berishda bosqonli qo‘radan foydalanilgan. Bronza maxsus qalin sopol idish—tigellarda eritilib, sopol
qoshiqlar orqali tosh va sopoldan yasalgan qoliplarga solingan.
Bronza qoliplarga yopishib qolmasligi uchun qoliplarga mumiyo
surtilgan va bronza qolipdan oson ajralgan .
Jahon tarixida bronza davri miloddan avvalgi III ming yillik
oxirlaridan boshlanadi. Bu davrda Qadimgi Misr, Mesoptamiya,
Kichik Osiyo va Eronning janubi-g‘arbida davlatlar shakllanib,quldorlik jamiyati keng ravnaq topgan edi. 0 ‘zbekiston hududida
esa bu davr miloddan avvalgi II ming yillikning I choragida
boshlanib, miloddan avvalgi VIII asrlargacha davom etadi.
Shuningdek, jamiyat taraqqiyoti ham o‘ziga xos tarzda davom
etgan. 0 ‘rta Osiyoning janubiy hududlarida dehqonchilik madaniyati
ravnaq topib, ilk shahar madaniyati tarkib topdi. 0 ‘zbekistonning
janubiy-sharqiy va markaziy hududlarida, ya’ni Samarqand,
Farg‘ona, Qarshi vohasi hududlarida ilk shahar madaniyati izlari
so‘nggi bronza davriga kelganda vujudga keldi.
163.Kuchuktepa Qadimgi Baqtriya----Kuchuktepa Qadimgi Baqtriya hududida so‘nggi bronza davriga oid yodgorlik hisoblanadi. U Surxandaryo hududidagi Ulanbuloqsoy
sohilida joylashgan. Yodgorlikni 1962 yilda L.I.Albaum tomonidan topilgan va 1963-1967 yillar davomida tadqiqot ishlari olib borilgan. Bu tadqiqotlar natijasida uning 2 ta rivojlanish bosqichi ko‘rsatilgan. Keyingi yillarda Baktriya arxeologik otryadining olib borgan tadqiqotlari natijasida yodgorlik sanasi ancha aniqliklar kiritildi va 4 ta qurilish bosqichi aniqlandi: Kuchuk I -m iloddan avvalgi 1300-1000 yillar; Kuchuk II -m iloddan avvalgi 1000-850 yillar; Kuchuk III - miloddan avvalgi 850-650 yillar; Kuchuk IV - miloddan avvalgi 650-450 yillar; Ilk antik davrga o‘tish -m il. av. 450-350 yillar;Kuchuktepada 8 metr qalinlikdagi g‘isht supa ustiga qurilgan atrofi
mudofaa devorlar bilan o'ralgan qasr ochildi. Uning quyi uch qatlami
so‘nggi bronza davri oid. Bu qatlamlardan qoMda ishlangan rangli
naqshli sopollar va Sopolli madaniyatiga oid charxda ishlangan sopol
idishlar topildi. Toshdan, terrakotadan ishlangan urchuqlar, suyakdan
ishlangan igna, bigiz, uchburchak shaklidagi bronza o‘q uchlari
topilgan.
Kuchuk II qatlamidan birinchi bor ikki parrakli asosi zo‘g‘atasimon
qilib ishlangan bronza paykonlar topilgan. Bu davrda kulolchilik
charxida ishlangan sopol idishlaming yangi formalari pay do boMgan.
Ular bankasimon, cilindr-konus shaklida boMib, gardishi qarmoqsimon
qilib ishlangan. Bunday sopol xillari so‘nggi bronza yodgorliklarida
umuman uchramaydi. Shu sabab Kuchuk II qatlamini olimlar so'nggi
bronza davridan ilk temir davriga oMish davri deb hisoblaydilar.
1977 yilda olib borilgan tadqiqotlar natijasida Kuchuk II qurilish bosqi-
chidan 4 qator mudofaa devori bilan o‘ralganligi aniqlangan. Bu devor
bronza davridagi devorlardan 2 metr uzoqlikda qurilgan. 4-devor 4,5
metr qalinlikdagi madaniy qatlam ustiga qurilgan. 3-devor esa aylana
shakldagi burjlar bilan mustahkamlangan. Kuchuktepaning yuqori
qatlamlari, ya’ni Kuchuk III va IV qurilish bosqichlari ilk temir davriga
oidir. Bu davrlarda sopol idishlari faqat kulolchilik charxida ishlangan.
Bronza davri Kuchuktepa arxeologik kompleksi Bandixon qishlo-
gMdagi Maydatepadan ham topilgan. Bu yodgorlikda E.V.Rtveladze
tadqiqot ishlari olib borib, Kuchuk I va Kuchuk II komplekslari
Maydatepada mavjudligini isbotladi. Kuchuk I va Kuchuk II
komplekslariga tegishli yodgorliklar JarqoMonning yuqori qatlamidan,
Sho'rchi tumanidagi Qizilte

164.Mirshodi makoning arxeologik o'rganilishi---Mir sh o d i m a k o n in i qazish vaqtida qadimgi dehqon jamoalarining diniy-e’tiqod tushunchalari bilan bogMiq buyumlar topildi. Ular qora toshdan ishlangan 4 ta g‘altaksimon mitti «vazachalar», o ‘gMr dastasi va qizil qumtoshdan yo‘nilgan erkak kishi kallasining haykalchasi edi. Bu mitti buyurnlarni G.A.Pugachenkova tabiatda hosil beradigan va uni qayta ishlab chiqaradigan kuchlar g‘oyasi bilan, tosh haykalchani esa, hosildorlik bosh xudosi bilan bogMaydi. Shunga o‘xshash buyumlar Kuchuktepadan ham topilgan. U erdan qo'shaloq vazasimon mitti 'sriqdonlar ham topilgan. Ularda olov izlari saqlangan. Ehtimol, bu buyumlarning barchasi dehqon jamoalarining diniy-e’tiqodi bilan bogMiqdir. Umuman, Kuchuktepaning bronza davri moddiy madaniyati monu­

mental arxitekturasini hisobga olmaganda, Chust madaniyatini eslatadi.
Bu esa ular o‘rtasida madaniy-xo‘jalik va etnik birlik borligini
ko‘rsatadi.
Sug'diyona oMkasida dehqonchilik madaniyati ilk temir davridan
shakllana boshlagan. Bu madaniyat Ko‘ktepa, Sangirtepa, Daratepa,
Uzunqir, Lolazor kabi qadimgi dehqonchilik madaniyatlari yodgorliklari
misolida hamda To‘rtkultepa, Afrosiyob va Erqo‘rg‘onning quyi
qatlamlarida topilgan.
Umuman, Sug‘diyonaning ilk temir davri yodgorliklari daryo
vohalarida tarkib topgan. Bu ayniqsa, Qashqadaryo vohasida aniq
ko'zga tashlanadi. Bu erda ilk temir davriga oid bir necha vohalarni
ajratib ko‘rsatish mumkin. Manzilgohlarni hajmi va vazifalariga ko‘ra
quyidagi tiplarga ajratiladi.
1 .Ark va mudofaa devorlarga ega boMgan shahar harobalari
(Uzunqir, Erqo‘rg‘on).
2. Qishloqlar (Daratepa, Chiroqchitepa, Beshqo‘tontepa).
3. M udofaa devorlari bilan o‘ralgan alohida vazifalami bajaruvchi
manzilgohlar (Ibodatxona boMishi mumkin).
165.Yerqo'rg'on manzilgohi
---Erqo‘rg‘on - Sug‘dning madaniy-iqtisodiy markazlaridan biri hisoblanadi. Uning maydoni 150ga teng. Manzilgohning quyi qatlamidan mil.avv.V1II-VII asrlarga oid uy-joy va xo‘jalik imoratlarining o‘rni aniqlangan. Mil.avv. VI asrda uning ichki tomoni kengaytirilib, mudofaa devori bilan o‘rab olinadi. Ichki tomonida hashamatli m a’muriy binolar barpo etiladi, lekin ark izlari topilmagan.
166.Uzunqir manzilgohi--- yodgorligi Qashqadaryo viloyatining Kitob tumanida
joylashgan. U m il.aw . VIII-VII asrlarda kichik manzilgoh sifatida
shakllanib, m il.aw.VII-VI asrlarda 70 ga maydonni egallagan vohaning
ma’muriy markaziga aylangan. To‘g‘ri burchakli burj, shinaklarga ega
boMgan mustahkam mudofaa devoriga ega boMgan. Hozirgi paytda
mudofaa devorining bir qismi saqlanib qolgan. Mudofaa devorining
qalinligi 1,85 metr boMib, pastki qismi guvaladan, yuqori qismi esa
paxsa va xom gMshtdan qurilgan.
Yodgorlik 1981 yilda ToshDU 0 ‘rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasi
xodimlari tomonidan o‘rganilgan. Tadqiqotlar natijasida topilgan sopol
idishlar, bronza va temirdan yasalgan mehnat va harbiy qurollar
shaharda hunarmandchilik taraqqiy etganligi aniqladi. Shuningdek.
dehqonchilik va bog‘dorchilik ham rivojlanganligini isbotladi. M il.aw.
VII-VI asrlarda Navtaka deb atalgan viloyat markazi Uzunqir boMgan.Mil.avv. III-II asrlarda viloyat markazi yangi shaharga, ya’ni hozirgi
Kitob shahri o‘miga ko‘chadi. Uzunqir 0 ‘zbekiston hududidagi ilk
shahar namunasi hisoblanadi.
Sug‘diyonaliklar sug'orma dehqonchilik va chorvachilik bilan
shug‘ullanganlar. Dehqonlar bug‘doy, афа, javdar ekkanlar.
Qashqadaryo vohasida topilgan kulolchilik buyumlari ikki guruhga
boMinadi. 1. Kulolchilik charxida ishlangan naqshsiz idishlar-kosa,
tovoq, xumchalar. 2. Qo‘lda yasalgan va geometrik naqshlar bilan
bezatilgan idishlar. Ular asosan tog'oldi hududlaridan topilgan.
.

167.Sangritepa yodgorligi---Sangirtepa yodgorliklari Qashqadaryo o‘rta oqimidagi Sho‘rob

daryosi bo‘yida joylashgan. Sangirtepaning umumiy maydoni 3 gektardan iborat boMib, uning janubiy va g‘arbiy tomonlarida mudofaa devorlari boMgan. Yodgorlikning ko‘p qismi keyingi davrlarda dehqonchilik qilish uchun tekislanib yuborilgan. Tadqiqotlar natijasida u erdan 6,85 metrga teng madaniy qatlam ochilib, 4 ta qurilish davri aniqlangan. Sangirtepaning ilk shakllangan davri mil.avv.IX-VIII asrlar hisoblanadi. Baqtriya va Sug‘diyona iqtisodiy va madaniy hayotining shaklla-
nishida qadimgi sharq sivilizatsiyasining ta’siri kuchli boMgan. Shuning
uchun ham bu oMkalarda so‘nggi bronza va ilk temir davridanoq
qadimgi shaharlar shakllanib, ilk davlatchilik vujudga kelgan.
Qadimgi Xorazmda esa, uning tabiiy geografik sharoitidan kelib
chiqib, sun’iy sug‘orishga asoslangan dehqonchilik madaniyatini
yaratadilar. Bu fanda Amirobod madaniyati deb nomlanadi. Keyinchalik
mil.avv. 1 ming yillikning oMtalarida dehqonchilik vohalarining qal’a -
shaharlari tarkib topadi (Ko‘zaliqir, QaFaliqir, Dingilji).
168.Amirobod madaniyati----Amirobod madaniyati so‘nggi bronza davriga, mil.avv. X-VIII
asrlarga oid yodgorlik boMib, u 1940 yilda Amudaryoning quyi xavzasidagi Amirobod kanali havzasidan topilgan. 1950 yillarga kelib, Amirobod madaniyatiga doir bir necha yodgorliklar topildi. Ularning orasida eng yaxshi saqlangan va boy arxeologik materiallar bergan yodgorlik Yakka -Parson 2 makoni hisoblanadi. Makonni qazish vaqtida 20 yaqin ertoMa tipidagi kulbalartopildi. Kulbalar maydoni va atrofidan g‘alla o'ralari, omborlar, o‘choq, gulxan qoldiqlari, sopol parchalari, tosh yorg‘uchoqlar, bronzadan ishlangan bir tigMi pichoqlar, o‘roq, bigiz va ko‘plab hayvon suyaklari topildi. Har bir kulbaning o'rtasida o‘choq bor. Ular bir juft oilaga tegishli ekanligidan dalolat beradi.
169.Amirobod madaniyatining xo'jaligi----So‘nggi bronza va ilk temir davrida Choch (qadimgi Toshkent vohasi) o ‘ziga xos rivojlanish yoMidan bordi. Bu erlarda dehqonchilik kichik-kichik soy etaklarida yoki buloq suv yoqalarida vujudga kelib, ibtidoiy usul asosida olib borilgan. Zaminning tabiiy geografik sharoitidan kelib chiqib, sug‘orma dehqonchilik xo‘jaligi rivojlangan. Chirchiq, Ohangaron va ulaming irmoqlari Toshkent vohasining eng qadimgi dehqonchilik markazlariga aylangan. Masalan, Ohangaron daryosining o'rta oqimida joylashgan Burg‘uluksoy havzasida ilk dehqonchilik madaniyati tarkib topgan. Uni birinchi bor 1940 yilda A.I.Terenojkin aniqladi va unga Burg'uluk madaniyati nomini berdi, u burganlisoy madaniyati nomi bilan ham ataladi. Sopol idishlari charxsiz, qoMda yasalgan. Ularning shakli, turlari
kamchilikni tashkil etadi. Xurmacha, kosa, bankasimon idish va sopolqozonlardan iborat boMgan. Idish sirti qizgMsh qoramtir rangda
pardozlangan, yuqori qismi esa geometrik naqshlar bilan bezatilgan.
Amirobod madaniyati ichida bronzadan ishlangan quloqli ignalar, ikki
parrakli bronza paykonlari va bronza mehnat qurollari yasaydigan tosh
qoliplar, tosh yorg‘uchoq, bronzadan ishlangan o‘roqlar ko‘plab
uchraydi.
Amirobod yodgorliklari atrofida shu davrlarga oid irrigatsiya izlari va
qadimgi ekinzor maydonlari ham ko'plab uchraydi. Bu esa ularning
hayotida chorvachilik bilan birga qoMtiq dehqonchiligi rivojlanganligini
ko'rsatadi.
170.Burg'uluq madaniyatining arxeologik o'rganilishi-----Keyingi davrlarda X.Duke va M.Filonovichlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida uning davrlari aniqlandi. 1972 yilda X.Duke Tuyabo‘gMz suv omborining qurilishi munosabati bilan Ohangaron daryosining chap sohilida taqiqot ishlari olib bordi va shu madaniyatga tegishli 14 ta qishloq va 60ga yaqin yarim ertoMa va chayla tipidagi kulbalarning qoidiqlarini topib o ‘rgandi. Olimning tadqiqotlari natijasida Burg‘uluk madaniyatining birinchi bosqichini aniqlandi. Mazkur madaniyatning ikkinchi bosqichi esa, 1978-1982 yillarda Shoshtepada olib borilgan keng stratigrafik qazishmalar natijasida M.Filonovich tomonidan aniqlandi. 1981 yilda shu madaniyatga tegishli bir qabr Shoshtepadan topildi. Unda marxum oyoq-qo‘llari buklagan holda chap yoni bilan boshi shimolga qaratib yotqizilgan. Mozordan bitta sopol idish chiqqan. Skelet ustida bir qator xom g‘ishtlar qo‘yilgan.
171.Burg'uluq madaniyatining xo'jaligi-----Burg‘uluk madaniyati qishloqlarini qazish vaqtida behisob sopol parchalari, qumtoshdan yasalgan o‘roqsimon pichoqlar, bronzadan yasalgan o‘roq va pichoqlar, bigiz, oyna, ignalar topilgan. Tosh qurollari nihoyatda ko'plab topilgan, ular orasida yorg‘uchoqlar, tosh o‘g‘ir va o‘g‘ir soplar ko‘plab uchraydi. Sopol idishlar ko‘pol va mo‘rt boMgan, chunki ular qoMda yasalib, ochiq gulxanlarda pishirilgan. Ularning turi ko‘p boMmagan. Ular osti yassi qilib ishlangan kosalar, tuvakcha va xurmachalardan, quloqli sopol qozonlardan iborat boMgan. Sopol idishlaming sirtiga och qizil angob berilib, so‘ng pardozlangan. Uning ustidan idishlaming gardishi bo‘ylab och qora yoki och qizil rangda oddiy chiziqlardan iborat gullar solingan.
172.Chust madaniyatining arxeologik o'rganilishi-----Chust madaniyati qadimgi Farg'onadagi ilk dehqonchilik madaniyati yodgorligi hisoblanadi. Bu madaniyatni yaratgan aholi dastlab chorvachilik bilan shug‘ullangan, keyinchalik esa oMroq hayot tarziga o‘tishgan. Ularning ilk qishlogM 1951 yilda M.E.Voronec tomonidan Chust shahri yaqinidagi Buvanamozor deb atalgan buloq yonidan topilgan. Arxeologlar bu yodgorlikka shartli ravishda Chust madaniyati nomini berganlar, chunki u yodgorlikka yaqin yirik aholi punki Chust shahri boMgan. Chustda M.E.Voronecdan keyin V.I.Sprishevskiy, B.Matboboev,
Yu.A.Zadneprovskiylar tadqiqot ishlarini olib bordilar. Qazishmalar
Dalvarzintepa, Qoraqo‘rg‘on, To‘raqo‘rg‘on, Tergovchi, Yaztepa,
Go‘rmiron, G‘ayrattepa, Chimboy, Ashkaltepa kabi yodgorliklarda olib
borildi. Ularda madaniy qatlam 1,5—3 metrgacha qalinlikda saqlanib
qolgan, bu ham chust madaniyati axolisining o‘troq hayot kechirgan-
ligidan dalolat beradi.
Chust madaniyatining ikkinchi davrida ilk shaharlar vujudga kela
boshlagan. So‘nggi bronza davri shakllangan yirik qishloqlarida
mudofaa devorlari barpo etiladi. Shaharlar ikki qismdan iborat bo‘lib,
ark va shaxriston ham mudoffa devori bilan o‘ralgan. Mudofaa devori
qoldiqlari Chust qishlog‘ida va Ashkaltepadan topilgan. Chustda xom
g‘ishtdan ishlangan devoming qalinligi 3 metr, uning balandligi 3,5
metrga teng.
Chust madaniyati yodgorliklarini qazish jarayonida ularning quyi
qatlamidan doira shaklida qurilgan ko‘plab o'ralar topilgan. Masalan.
Chust makonida 60 ta, Chimboyda esa 16ta shunday o'ralar ochilgan.
Bu o ‘ralarning qanday maqsadda qurilganligi to‘g‘risida har xil fikrlar
mavjud. Ba’zilari kulba desa, ba’zilari uni g‘alla o‘ralari deb talqin
qiladi. Akademik A.Asqarov ham uni g‘alla o‘rasi deb hisoblab,
ularning maydoni kulba uchun juda noqulay ekanligini ta’kidlaydi.
173.Chust madaniyatining asosiy xususiyatlari---Chust madaniyati yodgorliklarida tosh va suyakdan yasalgan mehnat qurollari topilgan. Masalan, Dalvarzintepadan 1500 ga yaqin tosh qurollari topilgan. Ular orasida qum-toshdan yasalgan o ‘roqsimon pichoqlar alohida diqqatga sazovordir. Ulaming 400ga yaqini topilgan. Suyakdan taroq, moki, bigiz, urchuq va boshqa buyumlar ishlangan. Urchuq toshlari, moki va suyak taroqlaming topilishi aholining to‘qimachilik bilan ham shug‘ullanganligidan darak beradi. Suyakdan yasalgan buyumlar orasida qo‘y va echki oshiqlari nihoyatda ko‘p. Ularga tegishli chuqurchalar yasab, chuqurchalarga bronza quyilgan. Oshiqlaming deyarli ko‘pchiligi juda silliq, ustki qismi to‘q qizil tusda va ularga pardoz berilganligini tufayli tovlanib turibdi. Tadqiqotchilar fikricha, bular bilan chust aholisi qimor o‘yinini o‘ynagan.
174.Elatan madaniyati---Elatan madaniyati ilk temir davriga oid boMib, u m il.aw .V II-V asrlarga oiddir, Elatan madaniyatiga doir yodgorliklar Farg‘ona vodiysining deyarli barcha hududlaridan topilgan. Ulardan Elatan manzilgohida keng koMamli qazish ishlari olib borilgan. Bu manzilgoh uchburchak shaklda boMib, mudofaa devori bilan o‘ralgan (eni 4m). Mudofaa devorlarining bir necha joyida va darvoza burchagida buijlar aniqlangan. Qurilishda paxsa, xom gMsht va guvaladan foydalanganlar. Dehqonchilikda asosan bug‘doy, arpa, sholi ekishgan. Chorvachilik ham taraqqiy qilgan boMib, asosan mayda tuyoqli chorva mollari boqilganSopol idishlar qoMda va kulolchilik charxida ishlangan. Bu davrdan
temirdan buyumlar yasash keng tarqala boshlagan. To‘qimachilik ham
rivojlangan.
Qadimgi shaharlar tarkib topishi, albatta, aholining o‘troq
dehqonchilik madaniyati bilan bogMiq boMib, dehqonchilik vohalarining
markazlari sifatida shaharlar qad ko‘targan..
175.Afrosiyob shahar xarobasining o'rganilishi----XX asrning 60-70 yillarida V.A.Shishkin va Ya.G‘.G‘ulomovlar rahbarligida keng koMamli arxeologik tadqiqotlar olib borilib, 1966 yilda Afrosiyobni «arxeologik qo‘riqxona» deb e’lon qildilar. Arxeologik tadqiqotlar natijasida shahaming yoshi, tarixiy topografiyasi, shahar tarkibi, shahar hayotining rivojlanish bosqichlari va saroy qoldiqlari ochildi. Tadqiqotlar natijasida 1970 yilda Samarqandning 2500 yillik yubileyi keng nishonlandi. Mustaqillik yillarida arxeologik va ilmiy tadqiqot ishlarining samaradorligini oshirish maqsadida o‘zbek arxeolog olimlari professor M.Isomiddinov, A.Anorboev va tadqiqotchi A.Otaxo‘jaevlar fransiyalik arxeologlar Pol Bemar va Franc Grene bilan hamkorlikda ishladilar. Natijada Afrosiyobning eng quyi madaniy qatlamlarini o ‘rganish jarayonida er sathidan 10-15 m. chuqurlikda miloddan avvalgi IX-VII asr o ‘rtalariga oid ashyolar topildi; qoMda yasalgan rangli naqsh berilgan sopol idishlaming parchalari, 7 metr qalinlikdagi guvaladan tiklangan mudofaa devori qoldiqlari va boshqalar. Topilgan ushbu namunalar Fransiyada radiokarbon tadqiqot usulida ^ ‘rganildi va ular miloddan avvalgi VIII asr, ya’ni Samarqandning 2750 yoshga ega ekanligi isbotlandi
176.Osiyo.afrika.yevropada paleolit davriga oid manzilgohlar----Ilk paleolit davri makonlari G‘arbiy Evropa, Afrika, Janubiy Osiyo, Armaniston, 0 ‘rta Osiyo, QozogMston, X'itoy hududlaridan topib o‘rganilgan. 0 ‘rta Osiyo va QozogMstonning 20 dan ortiq joyidan topilgan. Jumladan, Turkmanistonda Yangadja, Tojikistonda Onarcha, Qizilqala, Qayroqqum, KoMiipiyoz, QirgMzistonda Xo‘jago‘r, UchqoMg‘on, Farg'ona vodiysida Selungur,KoMbuloqning quyi qatlami va boshqa] ar.
177.Paleolit davrida ish qurollariga ishlov berish----paleolit davrida mehnat qurollari tosh, suyak va shoxlardan yasalgan. Ulardan faqat tosh qurollargina bizgacha etib kelgan. Olduvay bosqichida odamlar eng primitiv usulda yasalgan qoM cho‘qm orIari (chopper)dan foydalanganlar. Mazkur qurollarni yasash uchun dastlab, odamlar qulay shaklga ega bo‘lgan (ko‘proq yapaloq shakldagi) qayroqtoshni topib, qattiqroq tosh (tosh bolg‘a-otboynik) yordamida uning uchini uchirib qurol holiga keltirganlar. Qo‘l cho'qmorlari odatda birtomoni bodomga yoki yurakka o‘xshab, to‘mtoq boMgan, lekin uni qo‘l bilan ushlash qulay boMgan. Ikkinchi, qaramaqarshi tomoni esa, o'tkiruchli boMib, bu tomoni kesish, chopish, kovlash kabi vazifalarni bajargan. Ibtidoiy odamlar shu qurollar yordamida ov qilganlar, ildiz kovlaganlar, go‘shtni maydalaganlar, terilarni shilganlar. Odamning qoMi esa, dasta vazifasini bajargan.
178.Ibtidoiy tasviriy san'at va ilk diniy qarash----So'nggi paleolit davrida yuz bergan muhim o'zgarishlardan yana biri, bu san’atning kashf etilishidir. San’atning vujudga kelishi o‘sha davr odamlarining diniy qarashlari bilan bogMiq boMsa-da, ular qoldirgan ona haykalchalari va qoya tosh suratlari o‘sha davr ijtimoiy hayoti haqida bizga ko‘p maMumotlar beradi. 0 ‘rta Osiyoning ko‘pchilik joyidan qoyatosh suratlari topilgan. So‘nggi paleolit davriga oid yodgorliklar kam topilganiga qaramasdan, ulardagi madaniy qatlamlarning yaxshi saqlanishi yuqori paleolit davri taraqqiyotining o‘ziga xos tomonlarini ochishga imkon berdi. ibtidoiy jamoa tuzumi davri sanʼati. Ilk namunalari hozirgi tipdagi odam paydo boʻlgan soʻnggi paleolit davri (taxminan mil. av. 30ming yilliklar) ga mansub. I. s. ibtidoiy jamoa kishisiga dunyoni oʻzgartirishda orttirgan tajribalarini avloddan avlodga uzatuvchi kuch, dunyo toʻgʻrisidagi tushuncha va bilimlarini aks ettiruvchi vosita boʻlib xizmat qilgan. Tasvirlash ibtidoiy odam uchun oʻz tushuncha va maʼnaviy madaniyatini, tasavvurini ifodalashga xizmat qilgan. Shular zaminida asta-sekin inson faoliyatining turli shakl va kUri-nishlari yuzaga kelgan. Sanʼatning yuzaga kelishi insoniyat taraqqiyotida buyuk bosqich boʻldi. Ibtidoiy jamoa ichida ijtimoiy aloqalarni yuzaga kelishiga, maʼnaviy olamni, ularning goʻzallik haqidagi tushunchalarini shakllanishiga xizmat qilgan sanʼat oʻz rivojida animizm (tabiat hodisalariga insoniy fazilatlarni berish) va totemizm (hayvonlarga sigʻinish, urugʻ jamoasining kelib chiqishini biror hayvonga taqalishi) kabi afsona va qarashlarga tayangan
179.Olduvay davri haqida malumot bering---Olduvay madaniyati miloddan avvalgi 3-2 mln yil oldin odamzod ajdodlarining yodgorliklari topilgan sharqiy Afrikadagi Oduvay darasi, Olduvay madaniyatiga kiradi. XIX asrning 50-yillarida Olduvay (tanzaniya)dan keyin 2-oʻrinda turuvchi qadimgi manzilgoh topildi. Bu yerda koʻp toshdan qilingan boltalar topildi. 25 yil tatqiqot olib borilgan. Sharqiy Afrikadan topib o'rganilgan dastlabki makon nomidan olingan paleolit davrining ilk bosqichi. Bu bosqichda insoniyatning ilk ajdodlari shakllanib, ularga tegishli makonlar Afrika qitasinig Sharqiy hududlarida keng tarqalgan. Ulardan eng mashhuri Tanzaniya hududida joylashgan Olduvay darasidagi makonda amerikalik paleoantropolog olim Luis Liki mil.avv. 1,75 mln. yilliklarda yashagan Xoma habilis - ishbilarmon odamiga tegishli suyak qoldiqlarini topib o'rganishga erishadi. Bu topilma o'z davri paleoantropologiya fani sohasidagi muhim kashfiyot sanalar edi. Yodgorlikda paleolit davrining barcha bosqichlariga tegishli 100 metrdagi to'rtta madaniy qatlamlar aniqlanib, uning yuqori qismi so'nggi paleolit davriga oid bo'lgan. Yodgorlikning eng quyi qismidagi 40 metrli madaniy qatlami paleolit davrining ilk bosqichiga tegishli bo'lib, undan tosh qurollari va hayvon suyaklari o'rin olgan. 1-madaniy qatlamidan bir tomoni urib sindirib ishlangan qopol tosh qurollari-chopperlar, ikkinchi madaniy qatlamda esa ikki tomoni urib sindirib ishlangan tosh qurollari-choppinglar paydo bo'ladi. Ulardan keyingi madaniy qatlami esa ashel davriga tegishli.
Lekin, Olduvay makonidagiga nisbatan qadimiyroq tosh qurollari Sharqiy Afrikadagi bir necha yodgorliklarning madaniy qatlamlaridan topilgan. Ularning eng qadimgisi Efiopiyadagi Vest Gona (2,8-2,4 mln.yil avval) va Keniyadagi Koobi Fora (2 mln. yil avval) kabi makonlardan topib o'rganilgan. Mehnat qurollarining asosiy qismini vulqon lavasi qotishmasidan hosil bo'lgan jinslaridan yasalgan qurollar tashkil etadi. Boshqa bir necha qurollar esa kvars va chaqmoqtoshli slansdan yasalgan. Mazkur makonlar madaniy qatlamlarida ibtidoiy jamoa kishilar vakillariga tegishli suyaklar qoldiqlari uchramaydi.

180.Rossiya va Kavkaz mezolit davri----Tardenula makonlarida ham mikrolitlar uchraydi. Ammo bu makonlardagi chaqmoqtosh parchalari juda mayda- 1-2 sm ni tashkil etadi. Ular turli xil geometrik shaklda bo’lib, chaqmoqtosh bo’lagidan ezgich bilan urib hosil qilingan (uchburchak, romb, trapetsiya shaklida).Mikrolitlar o’q uchlari (tayoq uchidagi yoriqlarga joylashtirilib qotirilgan), qadamalar (suyak yoki yog’och qurolga qator qilib qadalgan chaqmoqtosh parchalari tizmasi) sifatida ishlatilgan.Mezolit davri makonlari arxeologlar tomonidan keng o’rganilgan. Yer yuzining turli nuqtalaridan mezolit davri yodgorliklari topilgan. Masalan, Frantsiyada (Maz-d Azil), MDH hududlarida - Qrimda (Murzak Koba, Zagin’ Koba), Volga bo’ylarida (Sobolevo, Sknyatino qishloqlari), Oka daryosi bo’ylari, Ural, Boltiqbo’yi hududlarida ko’plab mezolit makonlari tadqiq etilgan.

181.Neolit davri san'ati---Mezolit davri san'atidan keyin neolit davridagi san'at (so'zma-so'z "yangi tosh") yangilikning shov-shuvini anglatadi. Odamlar o'zlarini agrar jamiyatlarga joylashtirdilar, bu esa ularga tsivilizatsiyaning asosiy tushunchalarini - din, o'lchov, me'morchilik, yozuv va san'at asoslarini o'rganishga etarli vaqtni bo'shatdi.Klimaktik barqarorlikNeolit davrining eng katta geologik yangiliklari shimoliy yarim sharning muzliklari uzoq va sekin chekinish bilan yakunlanib, ko'plab ko'chmas mulkni bo'shatib, iqlimni barqarorlashtirdi. Subtropikadan Shimoliy tundragacha hamma joyda yashaydigan odamlar birinchi marta jadvalda paydo bo'lgan hosilga va ishonchli tarzda kuzatib boriladigan yillarga ishonishlari mumkin edi.  Miloddan avvalgi 7000 dan 3000gacha davom etgan ushbu tarixgacha bo'lgan davrda amalga oshirilgan badiiy iboralar ma'lum bo'lgan nom. Ular orasida rasmlar, haykaltaroshlik va me'moriy yodgorliklar mavjud bo'lib, unda inson qiyofasi ahamiyat kasb etib, asarlarning asosiy mavzusi sifatida hayvonlarni ko'chirgan.
Tosh asrining ushbu bosqichi ob-havo o'zgarishi, kamharakat turmush tarzi va dehqonchilik va chorvachilikning rivojlanishi natijasida odamlarning turmush tarzining o'zgarishi bilan ajralib turardi.

182.Eneolit davri xronologiyasi,tafsifi va uning o'rganilishi----Misning kashf etilishi va undan mehnat qurollari yasashning ixtiro qilinishi haqida fanda 2 xil fikr mavjud. Ba’zi olimlar mis dastlab bir joyda kashf qilinib, keyinchalik shu erdan boshqa joylarga tarqalgan degan fikrni ilgari suradilar. Ular o‘z fikrlami janubi-g‘arbiy Erondagi Chatal-Uyuk va Cheyyunyu tepaliklaridan mil.avv. V1II-VII ming yilliklarga oid misdan ishlangan taqinchoqlarning topilishi bilan isbotlaydilar. Ba’zi olimlar esa, mis va unga ishlov berish uslublari har bir hudud aholisining o ‘zlari kashf etganlar deb ko‘rsatadilar. Olimlar tomonidan misga ishlov berishning 4 bosqichi aniqlangan: 1-bosqichda misga sovuq holda ishlov berilgan. Mis qizil rangda boMganligi sababli, dastlab undan turli taqinchoqlar yasaganlar. 2-bosqichda - misga olov orqali ishlov berib, undan turli mehnat qurollarini yasaganlar. Misning olovda erish xususiyati tasoddifan topilgan. 3-bosqichda rudadan misni ajratib olish usuli kashf etilgan. 4-bosqichda mis bilan qalayning aralashmasidan qattiq metall, ya’ni bronza kashf etilgan. Mis Sharqiy Eron hududida mil.avv. VII ming yilliklarda, Ikki daryo oraligM va Hindistonda mil.avv. VI ming yilliklarda, Misr va Bolkon yarim orolida mil.avv. V ming yilliklarda, Sharqiy Evropa va qadimgi Amerika hududlarida mil.avv. IV ming yilliklarda, Janubiy Amerikada mil.avv. I ming yilliklarda kashf etilgan. Misning erish xususiyati undan ancha kech ixtiro qilingan. Bu yaqin Sharqda, Janubiy Turkmaniston hududlarida mil. avv. IV ming yilliklarda, Evropa, Xitoy , 0 ‘zbekiston hududlarida mil.avv. III-II ming yilliklarda sodir boMgan.

183.Eneolit davri madaniyatining rivojlanish bosqichlari---Eneolit davriga xos bo’lgan birinchi xususiyat bevosita unumdor xo’jalik shakli – dehqonchilik mashg’ulotiga borib taqaladi. Eneolit davrida dehqonchilikda motiga bilan ishlov berish ustun darajada bo’lgan. Ammo o’z xususiyatiga ko’ra misdan foydalanish mehnat unumdorligini oshirishga xizmat qilgan bo’lsa-da, dehqonchilikda motiga tishi sifatida toshdan foydalanilgan. Mis qurollar tosh qurollarga nisbatan takomillashgan bo’lsa-da, u kuchli, og’ir va qattiq qurollar yasashga yaroqsiz edi. Mis o’z xususiyatiga ko’ra yumshoq va juda tez o’z shaklini o’zgartirgan. Shuning uchun ham motiga tishi sifatida toshdan foydalanilgan.Mis-tosh davrida odamlar metall bilan tanishadi. Ungacha ibtidoiy odamlar 2-3 million yillar davomida faqat toshdan, yog’ochdan va suyakdan yasalgan qurollardan foydalangan edilar. Mis qurollar qattiq, kuchli bo’lmay, ayrim xususiyatlari jihatdan tosh qurollarga nisbatan pastroq darajada bo’lsa-da, o’zining shakli, ishlab chiqarish jarayonida qo’llanishidagi qulayligi, shuningdek juda tez turli shaklga kelishi oson bo’lganligi uchun ham chaqmoqtosh qurollar bilan parellel holda ishlatila boshlangan.
184.Eneolit davri sanati---Sialktepa manzilgohi 3 ga maydonni tashkil etib, bir nech bosqichdan iborat va o’ziga xos madaniyatni hosil qilgan (Sialk I). Tehron vohasida aynan shu madaniyatga xos, juda ko’p va qiziqarli ashyolarni o’zida jam qilgan Ray shahri yaqinida Chashma Ali manzilgohi topib o’rganilgan (Sialk III). Markaziy Eronning katta hududida, Qum shahridan Sialk II bosqichiga xos Qalai Duxtar manzilgohi topib o’rganilgan. Ularning hammasida olib borilgan qazuv ishlari jarayonida rangli sopol buyumlari, turli xil mis va jezdan yasalgan qurollar, paxsa va xom g’ishtdan qilingan ko’p xonali uylar, tosh qurollari topilgan. Uylarning asosi xom g’ishtdan qilinib devori paxsadan iborat bo’lgan, pol qismi ham ba‘zi hollarda xom g’ishtdan iborat bo’lgan, devorlari esa loy bilan suvalib qizil rang bilan bo’yalgan.Sialk manzilgohida bevosita XX asrning 60-yillarida qazuv ishlrini olib borgan R.Girshmanning ta’kidiga ko’ra, sopol buyumlarini asosan maxsus xumdonlarda pishirishgan. Ular asosan geometrik shakldagi naqshlar bilan bezatilgan, ayrim hollarda esa echki tasviri ko’zga tashlanadi.
185.Maykop madaniyati haqida malumot bering----Maykop madaniyati Shimoliy Kavkaz tog’ oldi hududlarida tarqalgan bo’lib, mil. avv. III ming yillikning 2-yarmiga oiddir. 1897 yilda tekshirilgan. Maykop madaniyatiga ko’plab qo’rg’onlar, ba‘zan mustahkamlangan manzilgohlar mansubdir. Maykop madaniyatining so’nggi bosqichida tosh maqbaralar, jumladan, dalmenlar paydo bo’lgan. Asosiy jangovar v mehnat qurollari sifatida mis boltalar, motiga, cho’qmor, pichoq, xanjar, panshaxa, nayza uchlari hisoblangan. Turli bezak buyumlari, Maykop madaniyatiga mansub qabilalar Sharq xalqlari bilan aloqada bo’lishgnidan dalolat beradi. Maykop madaniyatining qizil, ba‘zan naqshinkor sopol idishlari kulolchilik dastgohida tayyorlangan. Xo’jlikning yetakchi shakli – chorvachilik va dehqonchilik bo’lgan. Maykop madaniyati qabilalari ibtidoiy jamoa bosqichiga yashaganlar. Ba‘zi qo’rg’onlardan topilgan qimmatbaho buyumlar jamiyatda mulkiy tabaqalanish ildiz otganligidan dalolat beradi
186.Yevropa va Kavkaz hududlarida bronza madaniyati---Andronovo madaniyati bronza davri chorvador qabilalari madaniyati bo’lib, bu madaniyatga tegishli dastlabki yodgorlik o’tgan asrning 20-yillarida Sibiriyaning Achinsk shahri yaqinidagi Andronovo qishlog’idan topib o’rganilgani uchun shu nomni olgan. Bu madaniyatga tegishli jamoalarning ayrim guruhlari hatto o’z podasiga bo’sh yaylovlar qidirib miloddan avvalgi II ming yillik o’rtalarida O’rta Osiyo hududlariga ham kirib keladi. Xorazmda va Farg’ona hududlarida o’z moddiy madaniyat izlarini qoldiradilar.Kavkazning tabiiy sharoiti bronza davri xo’jaligi dehqonchilik va chorvachilik uchun qulay bo’lganligi uchun ham bu er ko’plab qabilalar o’zlarining madaniyatini vujudga keltirgan. Kavkazorti madaniyati Old Osiyo madaniyatiga yaqin. Miloddan avvalgi III-II ming yilliklarga oid makonlardan qadimgi sharq qurollari, qadimgi Ossuriya qilichlari kabi moddiy topilmalar topilgan. Kavkazortida Maykop, Trialeti kabi mozor- qo’rg’onlar o’rganilgan.

187.Eron,Afg'oniston,Hindistonda bronza davri madaniyati---Jahon tarixida bronza davri miloddan avvalgi III ming yillik oxirlaridan boshlanadi. Bu davrda Qadimgi Misr, Mesoptamiya, Kichik Osiyo va Eronning janubi-g‘arbida davlatlar shakllanib, quldorlik jamiyati keng ravnaq topgan edi. 0 ‘zbekiston hududida esa bu davr miloddan avvalgi II ming yillikning I choragida boshlanib, miloddan avvalgi VIII asrlargacha davom etadi. Shuningdek, jamiyat taraqqiyoti ham o ‘ziga xos tarzda davom etgan.

188.Rossiya hududida bronza davri madaniyati----MDH davlatlari hududida ham bronza davri yodgorliklari o’rganilgan. Janubiy Sibir’ hududida bronza davri yodgorliklaridan eng qadimiysi Afanas’ev madaniyati bo’lib, u miloddan avvalgi III ming yillikka oid. Afanas’ev madaniyati Enisey (Enasoy) daryosi bo’yida joylashgan. Afanas’ev yodgorligidan qadimgi qabrlar o’rni topilgan. Bu qabrlar ustiga tosh taxlangan chuqur qabrlar bo’lib, unga murdalar yonlab qo’yilgan. Ularning yonida oziq-ovqatlar, mehnat qurollari qoldiqlari saqlangan.

Miloddan avvalgi II ming yilliklarda G’arbiy Sibir’ xududida Andronov madaniyati keng tarqalgan. Andronovo madaniyati tipi- Janubiy Sibir’, Janubiy Ural, Qozog’iston shimoliy hududiga mosdir. Andronovo madaniyati qabrlar va makonlardan iborat bo’lgan. Qabrlar – to’g’ri burchakli bo’lib, yog’och va tosh plitalar bilan yonlari mustahkamlangan. Andronovo madaniyatiga oid makonlarda metallurgiya, chorvachilik, motiga dehqonchiligi rivojlangan. Ko’plab jez qurollar, don qoldiqlari topilgan

189.Old osiyo temir davri yodgorliklari---Temir davri, ilk temir davri — insoniyatning ibtidoiy jamoa va ilk ishlab chiqarish. xoʻjaligi shakllanayotgan tarixidagi davr. Fanda tosh va jez deb yuritilgan davrlardan soʻng insoniyat hayotida sodir boʻlgan tarixiy bosqich. Bu davr xoʻjalikda ohangarlik (temir metallurgiyasi) yuzaga kelishi, tarkalishi va temir qurollar ishlatilishi bilan belgilanadi. "Temir davri" atamasi, garchi antik dunyoda tosh, jez asri tushunchalari qatorida yuzaga kelgan boʻlsada, fanga 19-asrning oʻrtalarida daniyalik arxeolog K.Yu.Tomsen tomonidan kiritilgan. Rudadan temirni ajratib olish usuli dastlab Misr va Mesopotamiyada (mil. av. 3ming yillikning 1yarmida) kashf etilgan. Keyinroq (mil. av. 2ming yillikning oxirida) bu usulni yunonlar bilib olishgan. Mil. av. 11-asrdan boshlab Falastin, Suriya, Kichik Osiyo, Zakavkazye, Hindiston va Xitoyda xoʻjalik va harbiy qurolaslahalar yasashda temirdan keng miqyosda foydalanilgan, soʻngra temir asboblar yasash Eron va Oʻrta Osiyoda ham keng tarqala boshlagan. Temir (meteoritdan tashkari) Amerika, Avstraliya, Tinch okeanning aksariyat orollarida va Shim. mintaqalarda 16—17-asrlarda maʼlum boʻlgan. Temir tabiatda yombi sifatida uchramaydi. U ruda zarrachalari toʻplamini yumshoq xamirsimon holatga kiritish usuli bilan olingan. Bu usul temir rudasini 900— 1350° atrofida qizdirib maxsus koʻralarda boskrndan konussimon nay orqali havoni puflab kuchaytirish yoʻli bilan bajarilgan. Koʻra tubida kritsa (1 – 5 kg lik gʻalvirak temir boʻlagi) hosil boʻlib, uni olovda qizdirib, suvga botirib, sandonda bolga bilan urib toblangan. Natijada temir rudasi zichlanib, toshqollardan tozalangan. Biroq olingan sof temir juda yumshoq, undan yasalgan mehnat qurollarining sifati past boʻlgan. Mil. av. 9—7-asrlarga kelib metallga termik usul bilan ishlov berish kashf etilib, uni poʻlatga aylantirilishi yangi material — temirning keng tarqalishiga sabab boʻladi.
190.Skif va sarmat qabilalari madaniyati---Temir davri boshlarida Orol bo'ylari, Qozog'iston cho'llari, Qora
dengiz bo‘ylari, Kaspiy orti va janubiy Sibir hududlari dashtlarida
ko'chmanchi chorvador qabilalar iste’qomat qilishgan. Yozma
manbalarda ko'rsatilishicha, bular kimmeriy, skif, sak, massaget,
savromat, sarmat qabilalari boMgan.
Yozma va modiy manbalarida ularning turmush tarzi va urf-odatlari
haqida to'liq ma’lumot berilgan. Ko'chmanchi qabilalardan moddiy
yodgorlik sifatida m ozor-qo‘rg‘onlar saqlanib qolgan.
Temir davridan boshlab, ko‘chmanchi qabilalar orasida mulkiy
tabaqalanish boshlangan. Buni mozor-qo‘rg‘onlardagi topilmalar
tasdiqlaydi. Katta hajmdagi mozor- qo‘rg‘onlar badavlat sardorlariga
tegishli bo‘lib, u erdan qurol aslaxa va turli qimmatbaho buyumlar
topilgan. Kichik m ozor-qo‘rg‘onlar esa oddiy aholiga tegishli boMib,
m a’lum miqdorda o‘qlar va zeb - ziynatlar bor, ba’zilarida esa umuman
hech nima uchramaydi.
Bugungi kunda saklar Orol bo‘yi, shimoli-sharqiy 0 ‘rta Osiyo,
Qozog‘iston va janubiy Sibir hududlarda yashagan, degan fikrlar ilmiyadabiyotlarda mavjud. Saklaming turmush tarzi, urf-odati to‘g‘risida
ma’lumotlar Eron axomoniylari qoya tosh bitiklarida saqlanib qolgan
(Bexistun yozuvi, Nakshi-Rustam, Persopol saroyi releflari va bq.da).
Qozog‘iston hududida yashagan saklar ko'chmanchi chorvachilik bilan,
Sirdaryo oralig‘i va janubiy QozogMston hududida yashagan saklar
dehqonchilik bilan shug‘ullanganlar. Mil.avv.VII-1II asrlarda sak
qabilalari ittifoqi vujudga kelgan.
Ko‘chmanchi qabilalarda hunarmandchilik nihoyatda keng
rivojlangan. Qimmatbaho metallarga nihoyatda mohirona ishlov
berganlar. Ularning bunday ishlash uslubi fanga «hayvoniy uslub» deb
kiritilgan. Bunga sabab turli bezak-taqinchoqlar, idishlar va harbiy
qurolami yasashda hayvonlar tasvirini aniq va o‘z navbatida murakkab,
naqshindor qilib yasashgan. Sak va skiflar yaratgan madaniyat bir biriga
o'xshash bo‘lsada, skiflar madaniyatida yunonlaming ta’siri seziladi.
Shuningdek, saklar uchi uzun (70sm.ga yaqin) qalpoq va uzun chakmon
kiygan. Tasvirlarda u tizzadan past qilib aks ettirilgan. Oyoq kiyimlari
uzun ko‘njli etik boMgan. Skiflar tasvirida ular uchi qayilgan qalpog‘da,
ba’zan qalpoqsiz bo‘lib, sochi elkaga tushib turgan xolda tasvirlangan.
Oyoq kiyimlari kalta ko'njli boMib, oyoqning to‘pig‘idan boylab
qo‘yilgan. Keng shalovar ishton kiyganlar.
Gerodot o‘zining asarida massagetlar haqida toMiq ma’lumot berib,
o‘tgan. Arxeologik tadqiqotlar sak va massagetlaming bir xil madaniy
jarayonda ishtirok etganligi ko‘rsatdi. Shu sabab, ilmiy adabiyotlarda
«sak-massagetlar madaniyati» termini ishlatiladi.
Sak qabilalaridan Tagisken, Uygarak, Issiq va Chiliktin qo‘rg‘onlari
saqlanib qolgan.

191.Rossiya hududida temir davri madaniyati----MDH davlatlari hududida ham bronza davri yodgorliklari o’rganilgan. Janubiy Sibir’ hududida bronza davri yodgorliklaridan eng qadimiysi Afanas’ev madaniyati bo’lib, u miloddan avvalgi III ming yillikka oid. Afanas’ev madaniyati Enisey (Enasoy) daryosi bo’yida joylashgan. Afanas’ev yodgorligidan qadimgi qabrlar o’rni topilgan. Bu qabrlar ustiga tosh taxlangan chuqur qabrlar bo’lib, unga murdalar yonlab qo’yilgan. Ularning yonida oziq-ovqatlar, mehnat qurollari qoldiqlari saqlangan.Miloddan avvalgi II ming yilliklarda G’arbiy Sibir’ xududida Andronov madaniyati keng tarqalgan. Andronovo madaniyati tipi- Janubiy Sibir’, Janubiy Ural, Qozog’iston shimoliy hududiga mosdir. Andronovo madaniyati qabrlar va makonlardan iborat bo’lgan. Qabrlar – to’g’ri burchakli bo’lib, yog’och va tosh plitalar bilan yonlari mustahkamlangan. Andronovo madaniyatiga oid makonlarda metallurgiya, chorvachilik, motiga dehqonchiligi rivojlangan. Ko’plab jez qurollar, don qoldiqlari topilgan.

192.Turkmaniston hududida so'ngi bronza davri madaniyati----Ma'lumki, Janubiy Turkmaniston hududida joylashgan Oltintepa manzilgohi tarixi 1955–1963 yillarda tadqiq qilina boshlagan. Bu yerdagi topilgan joylar va topilmalar haqida 1962, 1964, 1971 yillarda Masson, 1963–1964, 1969 yillarda Xlopin, 1965 yilda Sarianidi ishlarida ko‘rsatib o‘tgan. Bu qazuv ishlari natijasida bronza davriga oid ko‘plab yangi ma'lumotlar va buyumlar qo‘lga kiritildi. Oltintepa manzilgohi ilk marotaba 1929 yilda Xavanekey ekspedisiyasi tomonidan A. A. Seminovich (1946) boshchiligida tadqiq etila boshlandi. Janubiy Turkmanistonda tadqiqot olib borgan 14-bo‘lim B. A. Kuftin boshchili gida Oltintepada ajoyib terrakota kolleksiyasini topishdi ( 1954–1956 yillarda). Shundan so‘ng 1953 yilda A. F. Ganyavin ikkita katta bo‘lma gan shurf tashlab, 3,5 metr qalinlikda qazib ko‘rib, yangi ma'lumotlarni qo‘lga kiritadi. 1959–1962-yillarda qazuv ishlari A. F. Ganyavin, A. A. Marushenko, D. D. Durdiyev, Y. Atagarriyev, O. K. Berdiyevlar tomoni
193.Shimoliy Baqtriyada ilk temir davri madaniyati----O’rta Osiyoda temirdan ishlangan dastlabki, mehnat qurollari miloddan avvalgi IX-VIII asrlarga mansub bo’lgan yodgorliklardan topilgan. Ammo aksariyat buyumlar miloddan avvalgi VII-VI asrlarga oiddir. O’rta Osiyoda ilk temir davri miloddan avvalgi I ming yillik bilan belgilanadi. Anov, Dalvarzin, Daratepa, Quyisoy kabi o’nlab yodgorliklar Turkmaniston Respublikasining janubiy, O’zbekistonning Qashqadaryo va Zarafshon vohasi, Farg’ona vodiysi hamda Toshkent va Xorazm viloyatlari hududlarida o’rganilgan.

Miloddan avvalgi I ming yillikning boshlariga oid yodgorliklardan 46 tasi Janubiy Turkmaniston hududlaridan topilgan. Anov, Yoztepa, Yelkantepa, Uchtepa, Cho’rnoq kabi qadimgi qishloq xarobalaridagi madaniy qatlamlar temir asriga mansubdir. Temir asri yodgorliklaridan biri Yoztepa bo’lib, uning quyi qatlamini Yoz I miloddan avvalgi 900-650 yil bilan sanalanadi. Ushbu davrda yodgorlik 16 ga maydonni egallagan qishloq turar joylaridan va to’g’ri burchakli katta imorat-qo’rg’ondan iborat bo’lgan. Qo’rg’on o’rnida 8 m keladigan xom g’ishtli sahn ustiga qurilgan saroy qoldiqlari topilgan. Xonalar uzun va to’rtburchak shaklda bo’lgan. Yoz I davri sopol idishlarining ko’pchiligi qo’lda yasalgan. Idishlar sariq angob bilan bo’yalgan va angob ustidan jigarrang va qizil bo’yoq bilan geometrik shaklli naqsh solingan. O’zbekiston hududida ham ilk temir davriga oid bo’lgan ko’plab yodgorliklar topilgan. Afrosiyob, Daratepa, Ko’zaliqir, Uygarak, Chust, Dalvarzin, Oqtom, Kuchuktepa, Yerqo’rg’on, Sangirtepa yodgorliklari shu davrga mansubdir.

194.So'g'd ilk temir davrida---- madaniy-iqtisodiy markazlaridan biri
hisoblanadi. Uning maydoni 150ga teng. Manzilgohning quyi qatlamidan mil.avv.V1II-VII asrlarga oid uy-joy va xo‘jalik imoratlarining o‘rni aniqlangan. Mil.avv. VI asrda uning ichki tomoni kengaytirilib, mudofaa devori bilan o‘rab olinadi. Ichki tomonida hashamatli m a’muriy binolar barpo etiladi, lekin ark izlari topilmagan. Uzunqir - yodgorligi Qashqadaryo viloyatining Kitob tumanida joylashgan. U mil.avv. VIII-VII asrlarda kichik manzilgoh sifatida shakllanib, mil.avv.VII-VI asrlarda 70 ga maydonni egallagan vohaning m a’muriy markaziga aylangan. To‘g‘ri burchakli burj, shinaklarga ega boMgan mustahkam mudofaa devoriga ega boMgan. Hozirgi paytda mudofaa devorining bir qismi saqlanib qolgan. Mudofaa devorining qalinligi 1,85 metr boMib, pastki qismi guvaladan, yuqori qismi esa paxsa va xom gMshtdan qurilgan. Yodgorlik 1981 yilda ToshDU OMta Osiyo arxeologiyasi kafedrasi xodimlari tomonidan o ‘rganilgan. Tadqiqotlar natijasida topilgan sopol idishlar, bronza va temirdan yasalgan mehnat va harbiy qurollar shaharda hunarmandchilik taraqqiy etganligi aniqladi. Shuningdek, dehqonchilik va bog‘dorchilik ham rivojlanganligini isbotladi. Mil.avv. VII-VI asrlarda Navtaka deb atalgan viloyat markazi Uzunqir boMgan.

195.Antik davr haqida malumot----Antik davr – (lot. antiquus – qadimiy) qadimgi yunonlar va rimliklar madaniyatiga xos davr. Uygʻonish davrida yuzaga kelgan atama.Antik davr (lot. antiquus – qadimgi) – keng maʼnoda qadimgi davrni anglatuvchi termin; isteʼmolda bo‘lgan maʼnoda esa Yunoniston va Qad. Rim ta-rixi va madaniyatining ellinizm davrini anglatadi.[1]Qara birxillari raqamlanmagan tepadagisini davomi

196.Shimoliy qora dengiz bo'yi antik davr madaniyati-----Vaqt o’tishi bilan yunonlar o’z hududlarini tobora kengaytirib Shimoliy Qora dengiz bo’ylarini ham bosib ola boshlaydilar. Bu yerdagi eng qadimiy yunon koloniyalaridan biri Dnepropetrovsk-Bugskiy rayoni bo’lgan. Bu yerda Berezan orolida olib borilgan arxeologik tadqiqot ishlari jarayonida aholisi asosan baliqchilik bilan shug’ullangan ilk yunon manzilgohlaridan biri ochib o’rganilgan. Koloniya ioniy qabilalariga tegishli bo’lib, bu yerdan topilgan sopol buyumlari ioniy uslubda – kulolchilik charxida yasalgan va juda sifatli qilib pishirilgan va turli afsonaviy manzaralar, o’simliksimon va geometrik naqshlar solingan.Keyinchalik Janubiy Bug daryosining o’ng qirg’og’ida Olviya deb nomlangan koloniya vujudga keladi (yunonchadan tarjimasi “Baxtli”). Bu yunon koloniyalariga berilgan odatiy nomlardan biridir. Olviya 50 ga maydonga ega bo’lib arxeologlarning taxminiga ko’ra 15 mingga yaqin kishi yashagan. Uning paydo bo’lishi haqidagi ilk ma‘lumotlar Gerodot asarlarida berilgan.Olviya shahriga mil. avv. VII- VI asrlarda Milet shahridan kelgan Kichik osiyoliklar asos solishgan. Olviyaning gullab-yashnagan davri mil. avv. IV asrga to’g’ri keladi. Mil. avv. 331-330 yillarda Aleksandr Makedonskiy sarkardalaridan biri bo’lgan Zopirion qo’shinlari tomonidan qamal qilinadi. Mil. avv. III asrga kelib skif-sarmat qabilalarining bosqini natijasida boshqa yunon koloniyalari singari Olviya ham tushkunlikka yuz tutadi. Mil. avv. II asrda Olviya butunlay skiflar tomonidan bo’ysundiriladi.
197.O'zbekiston hududida antik davr madaniyati-----Asosiy Tarixiy dalilarO’rta osiyoda antik davr yodgorliklariO’rta Osiyo hududida mil.av. IV– milodiy IV asrlarga oid yodgorliklarda keng miqyosda arxeologik tadqiqotlar olib borildi. O’zbekiston hududida M.E.Masson rahbarligida Termiz arxeologiya ekspeditsiyasi, Ya.G’.G’ulomov nomidagi Arxeologiya institutining arxeologiya guruhi O’zbekistonning barcha viloyatlarida, S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi, Xorazm vohasida V.M.Masson rahbarligida Baqtriya ekspeditsiyasi, G.A.Pugachenkova rahbarligida Xamza nomidagi san’atshunoslik ekspeditsiyasi xodimlarining Surxondaryo viloyatidagi faoliyatlarini qayd etish mumkin.M.E.Masson rahbarligida Turkmaniston hududida Turkmaniston arxeologiya ekspeditsiyasi xodimlari arxeologik tadqiqotlarni olib bordi. Tojikiston hududida A.N.Bernshtam, Pomir-Oloy tog’ tizimi atroflarida A.M.Mandelshtam, Beshkent cho’lida arxeologik tadqiqotlarni olib bordilar.O’rta Osiyo hududida olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijasida olingan ashyolar antik davr tarixini yoritishda muhim manba bo’ladi.O’zbekiston hududida antik davr yodgorliklarida arxeologik tadqiqotlarO’zbekiston hududida antik davrga oid yodgorliklarni o’rganish Surxondaryo hududida olib borildi.XX asrning 30 yillari boshlari va o’rtalarida M.E.Masson rahbarligidagi Termiz arxeologiya-kompleks ekspeditsiyasi xodimlari eski Termizning qal’a qismida qazish ishlarini olib borib, mil.avv. III asrga oid ashyolarni olishga muvaffaq bo’ldilar. Shu bilan birga, Kushon davriga oid Ayritomda qazish ishlarini olib bordi, natijada noyob ashyolar, ya’ni «arfa chalayotgan ayol» haykali topilgan.1937–1940 yillarda S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya- etnografiya ekspeditsiyasi Amudaryoning qurib qolgan o’zani Aqchadaryo havzasidagi tarixiy obidalarni ro’yxatga oldi, arxeologik xaritaga joylashtirdi, Jonbos qal’a, Tuproq qal’a yodgorliklarida qazish ishlarini olib bordi. Ekspeditsiya a’zolari 1946 yildan 1991 yilgacha bo’lgan tarixiy davrda Qo’yqirilgan qal’a, Ko’zaliqir, Ayozqal’a 1, 2, 3, Qalaliqir, Quyisoy-2 yodgorliklarida keng miqyosda qazish ishlarini olib bordi. Qo’yqirilgan qal’a o’zining rejalashtirilishi, me’moriy inshooti bilan diqqatga sazovor.S.P.Tolstov rahbarligidagi Xorazm arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi xodimlari keng miqyosda tarixiy obidalarni ro’yxatga olishni olib bordi, natijada 400ga yaqin obidalar topilib, ular antik va o’rta asrlarga oiddir. 1967 yildan boshlab O’zbekiston Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog’iston filialining arxeologik guruhi Qoraqalpog’iston va Xorazm viloyati hududida arxeologik qidiruv va qazish ishlarini olib bordi. E.Bijanov Ustyurtdagi qadimgi tosh davri manzillarini, V.N.Yagodin Kerdar madaniyati, Xorazm va ko’chmanchilar aloqalari, A.V.Gudkova Tokqal’a G.Xo’janiyazov Qo’rg’oshin qal’a, Burli-qal’a, Akchingul yodgorliklarida, M.Mambetullaev Katqal’a, Tuprokqal’a, Voyangan Tuprokqal’a (Xiva), Olmaotishgan-2, Xiva, K.Sobirov Katqal’a, Tuproqqal’a, Xazorasp yodgorliklarida arxeologik qazish ishlarini olib bordilar.
198-Antik davr haqida umumiy tavsif-Antika iborasi lotincha «