Aruzda zihof va zihofot tushunchasi

ARUZDA ZIHOF VA ZIHOFOT TUSHUNCHASI
Aruz vaznining murakkabliklaridan biri shundaki, biz yuqorida ko’rib o’tgan sakkiz asosiy rukn she’r misralarida,bahrlarda ko’pincha turli o’zgarishlar bilan qo’llanadi. Bu o’zgarishlar aruz ilmida zihof deb yuritiladi. Sakkiz rukni hammasi bo’lib 45 xilgacha zihofga uchraydi. Bu o’zgarishlarni uch guruhga ajratish mumkin .
1. Ruknlar tarkibidagi hijolarning son jihatidan o’zgarishi, ya’ni hijolarning tushirilishi yoki ortirilishi.
2. Ruknlar tarkibidagi hijolarning sifat jihatidan o’zgarishi, ya’ni; cho’ziq hijolarning qisqa yoxud o’ta cho’ziq, shuningdek, qisqa hijolarning cho’ziq hijolarga aylantirilishi.
3. Yuqoridagi ikki xil o’zgarishning bir vaqtda qo’llanilishi, ya’ni ruknlar tarkibidagi hijolarning bir vaqtda ham son, ham sifat jihatdan o’zgartirilishi.
Aruz vaznining asosi asosi bo’lgan ruknlarning turli xil o’zgarishlarga duch kelishi natijasida ularning o’zgargan ko’rinishlari, turlari ya’ni tarmoq ruknlari hosil bo’ladi . Bunday tarmoq ruknlar soni har bir asosiy ruknda har xil miqdorda va har xil ko’rinishga ega. Mufrad zihof — asllarning birgina o'zgarishga duch kelishini nazarda tutuvchi zihof demakdir («mufrad» «yakka» ma’nosini ifodalaydi). Aruzga xos zihoflarning aksariyati shu turga mansub bo'lib, ularga duch kelgan asllar tarkibidagi xijolar tushiriladi yo orttiriladi, qisqa xijo cho'ziqqa chuziq esa qisqa yo o'ta chuziq xijoga aylantiriladi. Jumladan, «mafoiylun» asli «tasbir» zihofiga duch kelganda, oxirgi hijosi o'ta cho'ziq hijoga aylantiriladi, «hazf» zihofiga duch kelsa, oxirgi hijosi tushiriladi. Shu kabi bir xilgina o'zgarish yuqoridagicha nomlanadi. O'zbek aruzida uchraydigan «batar», «jabb», «qabz», «xabn», «kaff», «shakl», «xarm» kabi kator zihoflar xam mufrad sanaladi. U yoki bu aslni bir vaqtning o'zida ikki jihatdan (hijolarni tushirib, ayni chog'da boshqa hijoni qisqa yo cho'ziqqa aylantirish tarzidagi) o'zgartirishni nazarda tutuvchi zihoflar murakkab zihof sanaladi.
Mafoiylun rukni yuqoridagi zihoflardan 12 tasiga uchraydi, demak, bu ruknning 12 xil tarmoq ko’rinishi mavjud.