Arshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

3. Jilovlanmagan (giperinflyatsiya) inflyatsiya. Ushbu inflyatsiya holatida mahsulotlar, bajariladigan ishlar va ko’rsatiladigan xizmatlarga bo’lgan narx-navolar yiliga 1000% dan ortiq yoki oyiga 100% dan ortiq darajada oshadi. Ushbu holatda milliy iqtisodiyotda inqiroz yuzaga chiqadi. Buning natijasida ishlab chiqarish va bozor boshqaruvsiz faoliyat ko’rsataditi, narx-navo va ish haqi o’rtasidagi farq ortadi. Mamlakat aholisi qo’lidagi qog’oz pullarga tovarlar sotib oladi. Bu holat esa muomalada tovar massasi bilan tovar va xizmatlar bilan ta’minlanmagn ortiqcha qog’oz pullarni to’lib-toshishiga olib keladi.
Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, inflyatsiyaning asosiy sababi odatda bir emas, balki bir nechta bo’lib o’zaro mahkam bog’langan bo’ladi va narx-navoning ko’tarilib borishi bilangina namoyon bo’lib qolmaydi, balki narx-navoni boshqarilishiga ham bog’liq bo’ladi. Ushbu jixatdan quyidagi inflyatsiya shakllari ajratiladi:
1. Oshkora inflyatsiya. Talab tomoniga qaragan makroiqtisodiy tengsizlik doimiy ravishda narx-navoning ko’tarilib borishi bilan ifodalanadigan bo’lsa, bunday inflyatsiya oshkora inflyatsiya deb ataladi. Oshkora inflyatsiya bozor mexanizmini buzmaydi: narx-navo ba’zi bozorlarda ko’tarilishi bilan bir vaqtda boshqa bozorlarda pasayib borishi mumkin. Buning asosiy sababi shundan iboratki, bozor mexanizmlari o’z ta’sirini davom ettirib, milliy iqtisodiyotga baholar to’g’risidagi ma’lumotlarni oshkora etkazib turadi, investitsiyalarni ilgari surib, ishlab chiqarishning kengayishi bilan taklifni rag’batlntirib boradi.
2. Yashirin inflyatsiya. Inflyatsiyaning ushbu turi shunday ko’rinishda bo’ladiki, bunday holatda ba’zi bir iste’mol mahsulotlariga narx-navo ma’muriy tarzda davlat tomonidan o’rnatiladi va tartibga solib turiladi. Bundan asosiy maqsad, davlat tomonidan ba’zi mahsulotlarga narx-navoni «ijtimoiy past» darajada belgilaydi. Yashirin inflyatsiya sharoitida narx-navoning keskin o’sishi kuzatilmasligi mumkin. Lekin milliy pul birligining qadrsizlanishi, mahsulotlar aholi pul mablag’lariga kerakli mahsulotlarni harid qilib bo’lmasligi holatlari paydo bo’ladi.
Iqtisodiyotda yashirin inflyatsiya yuzaga chiqqanda mahsulotlarning narx-navosi hamda aholini daromadlarini o’sishi vaqtincha to’xtatiladi. Yashirin inflyatsiyani vujudga kelishini asosiy sabablaridan biri bu narxlar ustidan ma’muriy nazorat o’rnatishdir. Buning natijasida bozor mexanizmi deformatsiyalanadi. Uning qaysi darajada va o’zgarganligi darajasi va davomiyligi davlat tomonidan olib boriladigan siyosatga hamda tartibga solish shakliga bevosita bog’liq bo’ladi. Ushbu inflyatsiyaning salbiy tomoni shundan iboratki, inflyatsiya davrida ishsizlik darajasi oshadi, chunki ishlab chiqarish rivojlanmaydi.
Har bir mamlakatda inflyatsiya mavjudligi undagi iqtisodiy holatnig yomonlashuviga sabab bo’ladi. Ushbu salbiy holatlar quyidagi yo’nalishlarda yuzaga chiqadi: