Arshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

Turli valyutada 1 SDRning bahosi (qavsda valyutalarning SDR korzinasida tutgan mavqei foizda keltirilgan)

Yillar	USD	DEM	JPY	GBP	FRF
1981-1985	0, 540 (42%)	0, 460 (19%)	34, 0 (13%)	0, 0710 (13%)	0, 740 (13%)
1986-1990	0, 452 (42%)	0, 572 (19%)	33, 4 (15%)	0, 0893 (12%)	1, 020 (12%)
1991- 1995	0, 572 (40%)	0, 453 (21%)	31, 8 (17%)	0, 0812 (11%)	0, 800 (11%)
1996-1998	0, 582 (39%)	0, 446 (21%)	27, 2 (18%)	0, 1050 (11%)	0, 813 (11%)
Yillar	USD	EUR	JPY	GBP
1999-2000	0, 5820 (39%)	0, 3519 (32%)	27, 2 (18%)	0, 1050 (11%)
2001-2005	0, 5770 (45%)	0, 4260 (29%)	21, 0 (15%)	0, 0984 (11%)
2006-2010	0, 6320 (44%)	0, 4100 (34%)	18, 4 (11%)	0, 0903 (11%)

XVJda hozirgi paytda, 2004 yil 7 sentyabr holatiga, eng yuqori ovoz AQSh-17, 1%, Yaponiya-6, 1%, Germaniya-6, 0%, Buyuk Britaniya va Fransiya-4, 9%, Italiya va Saudiya Arabistoni 3, 2%, Kanada, Xitoy va Rossiya 2, 7% mamlakatlari hissasiga to'g'ri keladi. Jamg'armada Yevropa ittifoqiga a'zo bo'lgan 15 ta mamlakat hissasiga 29, 8% va IXTRga a'zo bo'lgan 30 ta rivojlangan mamlakat 64, 5% ovozni, qolgan 35, 5 foiz ovoz esa a'zo-mamlakatlarning 84% hissasiga to'g'ri keladi. Jamg'armada kvotalarning taqsimlanishi 5 yilda bir marta ko'riladi.

Jamg'armaga a'zo-mamlakatlar soni ortib borishi barobarida unga to'lanadigan a'zolik badali hajmi 1947 yilda 7, 7 mlrd SDRdan 2004 yil 30 aprel holatiga 212, 8 mlrd SDR (308, 9 mlrd AQSh dollari) ga yoki 28 martga ortgan. Biroq, jamg'armaning capital miqdori o'sishi dunyo YaEMga nisbatan judayam past darajada qolmoqda. Bu o'z navbatida XVJning oldida turgan vazifalarni to'liq bajarishga imkoniyat bermayapti.
Jahon banki
Jahon banki (JB) BMT tarkibidagi ixtisoslashgan moliyaviy muassasa hisoblanadi. Jahon banki Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki (XTTB) va uning bo'limi hisoblangan Xalqaro rivojlanish assosatsiayasi (XRA), Xalqaro moliya korporatsiyasi (XMK), Investitsiyalarni har tomonlama kafolatlash agentligi (IXKA) va Investitsion munozaralarni tartibga solish bo'yicha xalqaro markazi (MXM) kabi moliyaviy tashkilotlarni o'z tarkibiga oladi.
JB tarkibidagi birinchi uchta moliyaviy tashkilot dunyo rivoj­lanish bankining vazifalarini bajaradi, keyingi ikkitasi esa rivojla-nayotgan va iqtisodiyoti o'tish jarayonini boshidan kechirayotgan mamlakatlarga investitsiya oqimlarini rag'batlantirish bilan shug'ul-lanadi.
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki guruh tarkibida bosh tashkilot sifatida Xalqaro valyuta jamg'armasi bilan birgalikda Bretton-Vudseda 1944 yil 1-22 iyulda boiib o'tgan xalqaro konferentsiyada tashkil topgan bo'lib, faoliyatini 1946 yil iyuldan boshlagan.
XTTBning resurslari ikkita manba:

• 
  birinchisi, aksiyadorlarning kapitali (6 foiz atrofida) hisobidan;
  

• 
  ikkinchisi, xalqaro moliya bozorlarida aksiyalarni joylashtirish orqali (95 foizga yaqini) shakllantiriladi.
  

Tashkiliy jihatdan XTTB aksiyadorlik jamiyati tamoyili asosida tashkil etilgan. XTTBda aksiyadorlarni ovoz berish soni ularning ustav kapitalidagi ulushi doirasida aniqlanadi. XTTBda asosiy ovoz berish huquqi AQShga (16, 8%) tegishli, bu AQShga bankda qabul qilinayotgan qarorlarga veto qo'yish huquqini ta'minlaydi, qarorlarni qabul qilinishi uchun umumiy aksiyadorlarning 85 foizi ovoz berishi lozim bo'ladi. Ovozlar soni bo'yicha ikkinchi o'rinda Yaponiya (8%) turadi, shuningdek Germaniya (4, 6%), Buyuk Britaniya va Fransiya (4, 4% dan) mamlakatlari sezilarli ovozlar soniga ega.
XTTBning boshqaruv organi Boshqarav kengashi va Direktor (ijrochi organ) dan iborat bo'lib, Boshqaruv kengashi tarkibi unga a'zo mamlakatlar moliya vaziri yoki markaziy banki boshliqlaridan tashkil topadi. Boshqaruv kengashi har yili bir marta yig'ilib tegishli qarorlarni Xalqaro valyuta jamg'armasi bilan kelishgan holda qabul qiladi. Bank siyosiy o'yinlardan holi emas, u tashkil topgandan buyon amerika fuqarosi bo'lgan shaxslar tomonidan boshqarib kelinmoqda.
XTTB tashkil topganda unga 38 mamlakat a'zo bo'lgan bo'lsa, 2004 yil iyun oyida ularning soni 184 taga yetgan. XTTBning asosiy faoliyati investitsion loyihalarni kreditlashga qaratilgan.
XTTBning 1950-60 yillarga qadar asosiy maqsadi a'zo-mamlakatlarning xalq xo'jaligini tiklashga qaratilgan bo'lib, 1960 yillardan so'ng ijtimoiy loyihalarni kreditlash masalasi birinchi darajaga ko'tarildi. Buning asosiy sababi ko'pchilik mamlakatlarda iqtisodiy o'sish sura'tlari barqaror ko'rsatikichga ega bo'lsada, boy va kambag'allar o'rtasida farq oshib borish tendentsiyasi mavjud bo'lib, bu esa o'z navbatida turli ijtimoiy ziddiyatlarni kelib chiqishiga sabab bo'lar edi. Shu bois, XTTB o'z kreditining asosiy qismini aynan shu muammolarni hal qilishga yo'naltira boshladi.
XTTB dunyoda yuz berayotgan iqtisodiy integratsiyalashuv, shuningdek turli iqtisodiy inqirozlar natijasida kreditlash tamoyillarini va siyosatini doimiy ravishda takomillashtirib o'zgartirib borishga majbur edi. Masalan, 1990 yillardan keyin yuz bergan moliyaviy-iqtisodiy inqirozlarni bo'lishida XFJ va XTTB jiddiy tanqid ostiga olindi.
Quyidagi rasmda XTTBning kreditlarini tarmoqlar kesimidagi tarkibi keltirilgan. Rasmdan 1998 yilda bank tomonidan berilgan kreditlarning deyarli 30 foizi moliya sohasiga berilganligi, 2008 yilda kreditlarning asosiy qismi davlat boshqaruvi hissasiga to'g'ri kelganligini ko'rish mumkin. Bu XTTBning kredit siyosatini unga a'zo-mamlakatlarda yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar natijasida o'zgarib borayotganligini anglatadi.
Xalqaro rivojlanish assotsiatsiyasi (XRA) 1960 yilda tashkil etilgan bo'lib, XTTB va XRA boshqaruv tartibi bir xil va ular bitta bank prezidenti tomonidan boshqariladi. XTTBning moliyaviy resurslari muomalaga chiqarilgan qimmatli qog'ozlar bo'lsa, XRAning resurs manbasi a'zo-mamlakatlarning badallari va XTTBning foydasi hisoblanadi. XRA 20, 25 va 40 yil muddatga, 10 yillik imtiyoz davri bilan kreditlar beradi. Berilgan kreditlar bo'yicha foizlar hisoblanmaydi, biroq juda yuqori bo'lmagan 0, 75 foiz miqdorida komission toiovlar undiriladi.
Aholi jon boshiga to'g'ri keladigan yillik daromad 875 AQSh dollaridan kam bo'Igan mamlakatlar XRAning kreditiga da'vogarlik qilishi mumkin. Dunyo bo'yicha bunday mamlakatlar soni taxminan 81 tani (2008 yil) tashkil etib, ushbu mamlakatlarda 2, 5 mlrddan ortiq aholi yashaydi. XRAning kreditlari asosan ta'lim, sog'liqni saqlash va qishloq xo'jaligini rivojlantirishga yo'naltirladi. Unga XTTBga a'zo-mamlakatlar kirishga haqli bo'lib, lekin ko'pchilik mamlakatlar bu imkoniyatdan foydalanmaydi, shuning uchun XTTBga a'zo bo'Igan 184 ta mamlakatdan faqat 164 tasi uning a'zosi hisoblandi.