Қarshi muҳandislik-iқtisodiyot instituti “Axborot texnologiyalari va matematik modellashtirish” kafedrasi assistenti J

 
Avtomatlashtirilgan ma‘lumotlar banklaridan foydalanish 
Ma‘lumotlar bazasi foydalanuvchining bitta shaxsiy kompyuter monopoliya ixtiyorida bo’lishi 
mumkin. Bunday holatda u fakat mazkur ShK xotira diskasiga joylashtiriladi va axborot bazasiga 
bir vaqtda bir necha foydalanuvchining kirishi ta‘minlanmaydi. 
SHK tarmog’i mavjud bo’lgan holda ko’p foydalanadigan rejimda, «mashina-server»da 
joylashadigan markazlashgan ma‘lumotlar bazasini saqlash va foydalanish imkoniyati tugiladi. 
Bunday holatda har bir foydalanuvchi uz shaxsiy komppyuteri orqali barcha mijozlar uchun 
umumiy bo’lgan markazlashgan axborot bazasiga kirishga ruxsat oladi. 
Tarmoq texnologiyasida har bir foydalanuvchi uz ShKda lokal maolumotlar bazasini tashkil 
etishi mumkin. Bu ma‘lumotlar bazasi fakat mazkur avtomatlashgan ish joyida zarur bo’lgan 
axborotni saqlaydi. ShK tarmog’ida maolumotlar bazasini tashkil etish va foydalanish banklar, 
birja, investitsiya jamgarmalari va boshqa bozor iktisodi strukturalarining axborot tizimlari 
samaradorligini tezda oshiriadi. 
Foydalaniladigan texnik va dasturiy vositalar shaqliga boglik holda turli ish texnologiyasi 
amalga oshirilishi mumkin. Maolumotlarni tarmoqli ishlab chiqishning turli tamoyillari mavjud: 
«fayl-server» va «mijoz-server». 
«Fayl-server» tamoyili 
tarmoq operatsion tizimi yadrosi hamda markazlashgan holda 
salanuvchi fayllar joylashgan va «fayl-server» uchun ajratilgan komppyuterga mo’ljallangan. 
Bunday arxitektura uchun «fayl-server»dagi maolumotlarning umumiy bazasiga jamoa holda kirish 
xususiyati xos. Foydalanuvchilardan biri tomonidan fayl yangilangan taktirda boshqalarning 
kirishga karshi ximoyalanadi. Suralgan maolumotlar «fayl-server»dan ishchi bekatga utkaziladi va 
ular maolumotlar bazasini boshqarish tizimi vositalari bilan kayta ishlanadi. 
«Mijoz-server» tamoyili
. 
Mazkur tamoyilga asosan, maolumotlarni ishlab chiqish vazifasi 
mijoz-ishchi bekati va maolumotlar bazasining mashina serveri urtasida bo’lishi mo’ljallangan. 
Ma‘lumotlarni kayta ishlashni mijoz ishlaydi va u tarmoq buylab ma‘lumotlar bazasi serveriga 
uzatiladi. Kayta ishlangan ma‘lumotlar tarmog’i orqali serverdan mijozga uzatiladi. «Mijoz-server» 
arxitekturasi uchun xos xususiyat –bu ma‘lumotlar bazasidan surov uchun SQL dasturlash tilidan 
foydalanish. Bu tarmoq mijozlariga turli xil umumiy ma‘lumotlar bilan ishlash imkonini beradi. 
Mashina ichidagi axborotlar bazasini tashkil etish va yuritish vositalari. 
Mashina ichki axborotlar bazasini tashkil etish va yuritish vositalariga kirishning dasturiy 
vositasi, ma‘lumotlar bazasini tashkil etish va yuritish hamda ma‘lumotlarning boshqa massivlari 
kiradi. Bundan tashkari, mashina ichidagi axborotlar bazasini tashkil etish va yuritishda 
ma‘lumotlar bazasi va boshqa mashina tashuvchidagi maolumotlar bilan ishlash bo’yicha 
foydalanuvchining texnologik surovnomasidan foydalaniladi. 
Umumiy holda dasturiy vositalarga servis dasturiy vositalar, umumiy Maqsad uchun universal 
amaliy dastur vositalari va maxsus amaliy dasturlar kiradi. 
Ma‘lumotlar bazasini boshqarish tizimi (MBBT)-axborotlar bazasini yaratish va yuritish 

---

81 
uchun alohida axmiyatga ega. MBBT umumiy Maqsadlarga mo’ljallangan universal amaliy 
dasturiy vositalarga mansub. MBBT – bu mashina tashuvchidan mantiqiy o’zaro bog’langan 
ma‘lumotlarni tashkil etish va yuritish uchun mo’ljallangan nisbatan keng tarqalgan va samarali 
universal dasturiy vosita sanaladi. MBBT yagona ma‘lumotlar bazasida nusxa olinmaydigan 
ma‘lumotlarni integratsiyalashni va ulardan ko’p Maqsadlarda foydalanishni, bazadagi barcha 
ma‘lumotlar butunligini va to’g’riligini ta‘minlaydi va ma‘lumotlarga ruxsatsiz kirishdan 
ximoyalaydi. 
MBBT ma‘lumotlar bazasidan surovlarni tashkil etishning tashkil etish dasturi bulmagan 
foydalanuvchiga mo’ljallangan qulay vositalariga ega. 
MBBT asosida AB ni ishlab chiqish, ma‘lumotlar bazasini tashkil etish tuzilmasi bo’yicha 
masalalarni tayyorlashga mo’ljallangan. Bu masalalar bevosita axborotlar ta‘minotining 
nomashinaviy sohasi bilan bog’langan. Ishlab chikarilgan ma‘lumotlar bazasiga muvofik uni 
MBBT vositalar bilan tashkil etish va ishga tushirish amalga oshiriladi. 
Axborotlarni kiritish va nazoratlashning maxsus dasturiy vositalari – katta axborot bazasi 
uchun ilk massivlarni yaratish va ma‘umotlarni bazaga tashlashdan oldin kayta ishlash bosqichida 
foydalaniladi. Bazadan oldin kayta ishlash vositasi kompyuterga kiritiladigan axborotning 
xakkoniyligini va katta massivdagi ma‘lumotlarni yo’qlashga tayyorgarlikni avtomatlashtirish 
nazoratini ta‘minlaydi.