Архегонийли ва гулли ўсимликлар бўйича амалий машғулотлар

7-rasm
. 
O‘rmon qirqqulog‘i. 
1-umumiy ko‘rinishi; 2-barg ostidagi 
soruslarning 
ko‘rinishi; 
3-sporangiyda 
yetilgan 
sporalarning 
tarqalishi; 4-ikki jinsli gametofit; 5-anteridiy; 6-ko‘p xivchinli 
spermatazoid; 7-arxegoniy; 8-zigota; 9-yosh sporofit. 
Yoz faslining o‘rtalariga kelib, erkak paporotnik 
bargining ostki yuzasida jinssiz (sporofit) yo‘l bilan 
ko‘payish organi –
sporangiylar hosil bo‘ladi. Sporan-
giylar to‘p-to‘p bo‘lib joy olib, ular “soruslar” deb ata-
ladi. Har bir sorus 
ustki tomonidan yupqa parda 
(indizium) bilan o‘ralgan. Sorusning tuzilishini o‘rga-
nish uchun, uni ko‘ndalang kesib qaralsa, bargning 
ostki tomonida qalin bo‘rtma (platsenta) borligi ko‘ri-
nadi. Platsentadan indizium oyoqchasi hosil bo‘ladi. 
Bundan tashqari, sporangiyda yetilgan sporalar halqa 

---

31 
yordamida tashqariga tarqali-shiga moslashgan. Halqa 
tuzilishi jihatidan tutash bo‘lmasdan sporangiy ayla-
nasini 2/3 qismini o‘rab turadi. Halqa uchlarini bir-
biriga ulab turuvchi yupqa devor bo‘lib, uning yorilishi 
bilan halqaning bir uchi birdan teskari tomonga 
buraladi. Shu harakat tufayli sporangiydagi sporalar 
tashqariga sochiladi. Qulay sharoitga tushgan spora-
lardan yangi jinsiy nasl (gametofit) o‘sib chiqadi. Game-
tofit yurakka o‘xshash kichkina yashil yaproqchadan 
iborat bo‘lib, uning eni 1 sm.gacha yetib boradi. Game-
tofit yaproqchaning ostki yuzasida, uning uchliroq 
tomonida esa bir nechta rizoidlar vujudga keladi. Shu 
yuza tomonda jinsiy organlar – arxegoniy va anteri-
diylar rivojlanadi. Arxegoniylar yaproqchaning o‘yiq 
qismiga yaqin joyida, anteriydiylar esa undan uzoqroq 
yoki o‘rtaroq qismida hosil bo‘ladi. Anteridiy tashqi 
tomonidan yupqa parda bilan o‘ralgan dumaloq tana-
cha, uning ichida sperma-tozoidlar yetkazib beradigan 
spermatogen hujayralar bor. Anteridiy yomg‘ir yoq-
qanda yoki shudring tushgan vaqtda uchidan yoriladi. 
Yorilgan joydan yetilgan sper-matozoidlar suvga chi-
qadi. Arxegoniy qorin qismi bilan gametofit to‘qimasiga 
botib turadi. Uning faqat kalta bo‘yin qismigina 
tashqariga chiqib turadi. Qorin qismida tuxum hujayra 
va undan yuqoriroqda kanal hujayrasi boshlanadi. 
Tuxum hujayra tayyor holga kelishi bilan arxegoniy 
uchi yoriladi, ayni shu vaqtda kanal hujayralari 
shilimshiq suyuqlik ajratadi. Ajra-tilgan suyuqlik orqali 
spermatozoidlar tuxum hujayra-siga yetib kelib, uni 
otalantiradi. Otalangan tuxum hujayradan zigota hosil 
bo‘ladi va u bo‘linib o‘sishi natijasida murtakka ayla-
nadi. Murtak boshlang‘ich ildiz, poya va bargga ega. 
Hosil bo‘lgan ildiz asta-sekin tuproqqa kirib boradi, 
ayni shu vaqtda poya va barg yer yuzasiga chiqadi. 
Shunday qilib, murtak mustaqil holda hayot kechira 
boshlaydi. Gametofit yaproqchasi keyinchalik asta-
sekin qurib yo‘qolib ketadi. 

---

32