Arayonlarning fizik moxiyati va mexanikasini bilish zarur. Gruntni va tog' jinslarini parchalash jarayonlariga asosan quidagilar tasir ko'rsatadi

arayonlarning fizik moxiyati va mexanikasini bilish zarur. Gruntni va tog' jinslarini parchalash jarayonlariga asosan quidagilar tasir ko'rsatadi. Struktura-geometrik xususuyatlar ( tashkil etuvchi zarralarningshakli, o'lchami va nisbiy joylashuvi) fizik xususiyatlari ( materialllarning bazi parametrlari ) mexanik xususiyatlar - materiallarning tashqi yuklamalar tasiriga qarshiligi gruntlar va jinslarga ishlov berish usullari. Gruntlar quidagi turlarga bo'linadi: qoyatosh bo'lmagan ( qum, supes , suglinok gil va b) ajratilgan qoyatosh ( sementlashgangillar-argilistlar ,gips, bo'r, oxaktosh va b) va qoyatosh ( zich oxaktosh flomist marmar qumtosh va b) musbat xaroratli gruntlar muzlamagan ( erigan) manfiy xaroratli muzlagan gruntlar deb ataladi. Yer ishlarining umumiy komplaksida yetakchi jarayon gruntga ishlov berayotganda qisman massivdan ajratib olish va yer qazish mashinasining ishchi organi bilan ilib olish jarayoni yetakchi jarayon xisoblanadi. Gruntlarga uchta asosiy usul bilan ishlov beriladi 
1) Mexanik usulda grunt zamindan sustkash yoki faol qirquvchi asboblar yordamida pichoqlar tishlar ponalar keskichlar frezalar turkagichlar va b 
2) Gidromexanik usulda suv purkovchi uskunalarning bosim bilan beriladigan suv dastasi yordamida grunt yuvish ajratiladi yoki suv xavuzlari tubida cho’kib qoladigan loyqa grunt maxsus suzib yuruvchi nasoslar yordamida so’rib chiqariladi. 
3) Portlatish usulida tuproq massivini parchalash va parchalangan jinslarni surish portlash energiyalar , xandaqlar , kapallar, to’g’onlar xosil qilish va muzlagan gruntlarni yumshatish, gruntlarni zichlash qoziqlar qoqish kabi ishlarda qo’llanadi. 
Shuningdek ultra tovush , yuqori chostatali to’k termik usullar bilan gruntni parchalash yoki mustahkamligini kamaytirishning surama ( mexanik va gidromexanik yoki portlatish usullari birgalikda ) va eksperemental usullar ham qo’llanadi. Gruntga ishlov berish usullarining qo’llanadigan o’z soxalari va texnik iqtisodiy ko’rsatkichlari bor. 1 m3 gruntga ishlov berish parki, mehnat unumdorligi uskunaning massasi va b. Qo’llash sharoitlariga ko’ra bu komrsatkichlar ishlarni bajarishning u yoki bu turini tanlashda o’zgarishi mumkin. Qoyatosh bo’lmagan muzlamagan gruntlarga oddiy yer qazish vositalari bilan ishlov beriladi, muzlash chuqurligi uncha katta bo’lmagan ajratiladigan qoyatosh gruntlari ishlov berishdan oldin mexanik usulda yumshatiladi. Bazi xollarda muzlagan gruntlar qizsiriladi yoki maxsus yer qazish mashinalari bilan ishlov beriladi. 
Maxsus mashinalardan foydalanib gruntga ishlov berishning yuqori samarali va universal mexanik usuli ko’p qo’llanadi ( umumiy ish xajmining 80% dan ko’pi) lekin bunday usulni xamma gruntlar uchun qo’llash mumkin, usullardan oldindan portlatish kerak bo’lgan qoya qismlari uchun ham. 
Gruntlarni mexanik usulda ishlaganda asosan ikkita jarayon bajariladi: qirqish va qazish. 
Qirqish deb yer qazish mashinasi organini odatda pois shakllidagi qirquvchi qismi muayyan kuch tasiriga gruntga kirib boradigan va mashinaning konstruksiyasiga bog’liq bo’lgan trektoriya bo’yicha xarakatlanib (qatlamni ) qirqiladigan gruntni ajratib oladigan jarayonga aytiladi. Gruntni massivdan ajratib olish gruntning fizik mexanik xususiyatlari ishchi organining geometrik shakli va ish rejimiga ko’ra grunt qismining surilishi yoki ajralib chiqishi natijasida yuz beradi. 
Qazish deb gruntni qirqish va uning ishchi organ tomonidan qamrab olingan uvalangan qismini ( suriladigan prizma ) surish ishchi organining qirqilgan va qirqilmagan gruntga ishqalanishidan iborat jarayonga aytiladi. Shu sababli qazish kuchi qirqish kuchidan 1.5-3 barobar katta bo’ladi. Gruntga ishlov beruvchi mashina va uskunalar vazifasiga ko’ra tasniflanadi yer qazish, yer qazish-tashish, burg’ulash mashinalari, gidromexanizatsiya uskunasi. Agar mashina faqat gruntni qirqsa , yer qazish mashinasi deb gruntga ishlov bersa va sursa yer qazish-tashish mashinasi deyiladi. 
Yer qazish mashinalari gruntga ishlov berishda yo bir joyda muqim turadi (komndalang qaziydigan bir cho’michli ekskavatorlar va rotrli ekskavatorlar) yoki uzluksiz surilib turadi ( yuqorida ko’rsatilgan rotorli mashinalardan tashqari uzluksiz ishlaydigan ekskavatorlar) ishlov berilgan grunt qazilgan o’yma yoki karer bilam yonma yon otvalga yotqiziladi yoki tashish uchun transport vositalariga ortiladi.
Yer qazish tashish vositalari ( buldozerlar skreperlar frontal yuklagichlar) ketma ket ishlaydigan ikkita rejimda ishlaydi yer-qazish va tashish rejimi. Mashina ko’chin yurish davomida guruntni qirqadi va ag’dargich oldiga to’playdi ( buldozer) yoki qo’shimcha (skreper) to’ldiradi, kesip ag’dargich ishlayotgan holatda gruntni yer yuzida surib boradi yoki cho’mich bilan ishlayotgan bo’lsa tashuvchi mashina kabi yo’llaydi. 
Yer yuzasini tekislaydigan ag’dargichni yer qazish tashish mashinalari ( buldozerlar avtogreyderlar ) uzluksiz ishlaydigan yer qazish mashinasi rejimida ishlaydi. Gruntning qirqilgan qatlami ag’dargich bo’ylab to’qtovsiz suriladi va tekislash polasasi bilan yonma yon yotqiziladi. Yer ishlarini bajarishda vazifasi, konstruksiyasi va ishlash ishlash prinsipi har xil bo’lgan mashinalardan foydalaniladi. Mazkur o’quv qo’llanmada gruntga mexanik usul bilam ishlov beriladigan mashinalarni loyixalash va xisoblash bo’yicha materiallar va uslubiy ko’rsatmalar berilgan. Bir cho’michli ekskavatorlar uzluksiz ishlaydigan ekskavatorlar buldozerlar skreperlar frontal yuklagichlar va yumshatgichlarning vazifasi tuzilishi va texnik tavfsiflari xaqida malumotlar ham bor. 
1. Buldozerlar 
1.1 Buldozerlarning vazifasi qo’llash soxalari va tasniflanishi
Buldozer to’kma materialni qirqish , qirqish va nisbatan uzoq bo’lmagan masofaga ( 100 m gacha) bo’ylama surish uchun mo’ljallangan. Buldozer tuproqni tozalash va tekislash gruntni ekskavator bilan ortiladigan joyga to’plash xarsangtoshlarni surish gruntni 50 m gacha va undan ko’p masofaga tashish ( skreper bilan elitish) , shuningdek relssiz transportga yo’llarni surish va saqlash kabi ishlarda foydalaniladi qo’shimcha ishlardan buldozerlar maydonlarni daraxtlardan tozalash, o’simlik qatlami , qor, xar xil o’lchamli xarsangtoshlarni olib tashlash o’yiqlarni ko’mish dambalar qurish va boshqa ishlarda ko’p qo’llaniladi. 
Buldozerlar bilan bajariladigan asosiy ishlar 1.1 jadvalda berilgan.
• B
Buldozer (1.1-rasm) quidagilardan tashkil topgan yurish aravachasi yuritma ag’dargich ag’dargichni boshqaruvchi yuritma itaruvchi rama va kashaklar.
Buldozening ishlash prinsipi quidagicha: buldozer o’z yo’li bilan ko’chb yurib (odatda gusenitsali) kerakli ish joyiga keladi ag’dargich gruntga botadi va grunt qatlamini qirqayotganda oldida suriladigan prizma shaklidagi grunt hosil bo’lqdi. Keyin buldozer qamrab olingan gruntni qandaydir masofaga itarib surib boradi, so’ng gruntni nishablikdan itarib ag’dargichni ko’tarib yoki orqaga qaytib gruntni to’kadi. Shundan so’ng ag’dargich to’ldiriladigan joyga qaytib keladi va ish sikli takrorlanadi.

1. 
   – rasm DZT-250 traktori bor D-572 buldozeri
   

1. 
   ag’dargich 2- itaruvchu brus 3- yon pichoq 4- kashak 5- kuch gidrosilindri 6- traktor
   

Buldozerning ayniqsa ag’dargichning konstruksiyasi o’ta mustahkam va yeyilishga chidamli bo’lishi kerak. Buldizerlar quidagicha tasniflanadi:

• 
  ag’dargichni boshqarish usuli bo’yicha po’lat arqon bilan yoki gidravlik boshqarish
  
• 
  Ag’dargichni planda o’rnatish burchagi o’zgartirish mumkinligi bo’yicha (50-60 gradus) buriladigan va burilmaydigan ag’dargichli
  
• 
  Qirqish burchagini o’zgartirish mumkinligi bo’yicha (5-8 gradus) ag’dargichni o’rnatish burchagi va o’zgaruvchan bo’lgan;
  
• 
  Ag’dargichni ortiqcha qiyshaytirish mumkinligi bo’yicha (3-8 gradus) vertikl tekislikda ortiqcha qiyshayib ketishiga ruxsat etiladigan va ortiqcha qiyshayib ketishiga ruxsat etilmaydigan;
  
• 
  Yurituvchi uskina bo’yicha gusenitsali va g’ildirakli
  
• 
  Istemol qiladigan energiyasining turi bo’yicha: ichki yonuv dvigateli elektr va pnevmoyuritmali
  

1. 
   Buldozerning ishchi organi
   

Burulmaydigan ag’dargichi mashina bazasining bo’ylama o’qiga perpendikulyar o’rnatilgan buldozerning ishchi organi ag’dargich itaruvchi rama va boshqarish mexanizimidan tashkil topgan.
Ag’dargich (pichoq)
Buldozerning asosiy ishchi organi ag’dargich hisoblanadi (1.2-rasm) buldozerga ag’dargichning o’rniga yassi yoki V-simon itaruvchi ramalar o’rnatilishi mumkin ular orqali yuk ortilayotgan mashinaga ( masalan yuk ortilayotgan skreperga) quidagicha kuchlar uzatiladi umumiy xususiyatiga ko’ra xar xil konstruksiyali ag’dargichlar ishlatiladi. Payvandlangan qutisimon konstruksiya ko’rinishidagi burilmaydigan ag’dargich eng ko’p qo’llaniladi. (1.2 a-r) Uning old qismi bukilgan po’lat listdan iborat. Listning pastgi bo’lagida pichoq mahkamlangan bikirlikni oshirish uchun ag’dargich qovurg’alar bilan kuchaytirilgan. Zarur bo’lganda ag’dargichning atroflariga jag’lar o’rnatilgan.
Sochiluvchan jismlarga ishlov berishda ag’dargichga uzaytirgich qanotlar mahkamlanadi. Ular buldozerning unumdorligini 40-50% ga oshirish imkonini beradi.
Buriladigan ag’dargichni buldozerga (1.2 b-r) ag’dargichini bo’ylama o’qining ikala tomoniga yoki unga perpendikulyar qilib gorizontal tekislikda 27% gacha burchak bilan o’rnatish mumkin.
Buriladigan ag’dargich odatda burilmaydigan ag’dargichli mashinalarga qaraganda uzun qilib ishlanadi chunki u burilgan holatda bazaviy shatakchining kengligini qoplashi kerak. Ag’dargich qutisimon metal konstruksiya bo’lib orqa tomoniga itaruvchi ramaning sharsimon tovoni uchun TURUMOETLISH payvandlangan. Gidravlik boshqariladigan buldozerga o’ng va bazan chap kashaklar gidrosilindirlar bilan almashtiriladi. Bitta yoki xar ikkala gidrosilindr (kashak) ning uzunligini o’zgartirib ag’dargichni vertikal tekislikda 20 gradusgacha burchakka qiyalatish uning toshloq jismlarni ishlash sharoitlariga moslashuvchanligini yaxshilash mumkin.

2. 
   rasm Buldozer ag’dargichlarining konstruksiyalari
   

1. 
   burulmaydigan b- buriladigan v- yumshatuvchi tishi almashtiriladigan
   

1. 
   yon list 2,3 yon va o’rta pichoqlar 4- yon devor 5-6 yuqori va pastki qutilar 7- to’sqich 8- sharnirli kallak uchun 9- ag’dargichni yon sapfalarga mahkamlash barmog’i 10- tish 11 uzaytirgich qanot.
   

Mustahkamligi o’rtacha bo’lgan jismlarda ishlash uchun ag’dargich almashtiriladi. Tishlar shunday o’rnatiladiki ular buldozerning ish yo’li yoki qaytish yo’lida jinsni yumshata olsin. Bunda tishlar o’qlarga sharnirlar yordamida shunday mahkamlanadiki ularning tig’lari ag’dargichning tig’lariga qarama qarshi tomonga yo’nalgan bo’lishi kerak. Buldozer oldinga harakatlanganda tishlar o’qlarga buriladi va ularning orqa tomoni jinslarning sirti bo’ylab sirpanadi. Yumshatuvni tishlari bor ag’dargichlarni buldozer yordamida skreperlar uchun ish frontini tayyorlashda qo’llagan maqul.

3. 
   Buldozer ramalarining konstruksiyalari
   

Rama tortuvchi kuchni traktordan ishchi organga uzatish uchun xizmat qiladi. Rama konstruksiyalari buldozerning quvvatiga bog’liq bo’ladi.
Burilmaydigan ag’dargichli buldozerlarning ramalari qutisimon kesimli itaruvchi buruslardan iborat. Bruslarning oldingi uchlariga ag’dargich mahkamlangan. Orqa uchlariga tayanchlar o’rnatilgan bo’lib ular yordamida bruslar traktor ramasining lonjeronlariga (bo’ylama balkalarga) mahkamlanadigan ko’ndalang balka bilan biriktiriladi.
Buriladigan ag’dargichli buldozer ramalari (1.3 rasm) ikkita bukilgan bruslardan tashkil topgan. Ag’dargich ramaga sharnirlar yordamida biriktiriladi va bundan tashqari ikkita yon tirgaklar bilan mahkamlanadi.

1.3 rasm Universal rama

1. 
   Brus 2- sharnir 3- tirgak
   

1.3Buldozerlarni hisoblash

Buldozerlarni hisoblash quidagilardan iborat : ish amallarining bajarishda keladigan qarshilik kuchlarini hisoblash. Buldozerni statik xisoblash.

Grunti qazish va surishda buldozer ag’dargichidan jami qarshiliklar yig’indisi bilan aniqlanadi.
Wб =
Bu yerda Wб qazishga qarshilik
Wk
14 —varoq
Buldozerni statik hisoblash quidagilarni aniqlash imkonini beradi : mashinaning tayanch yuzasining o’rtasidan bosib markazidan natijaviy kuchlar qo’yiladigan nuqtadan og’ish; gusenitsaning qirralariga tushadigan maksimal bosim va buldozerning umumiy turg’unligi.
Bosim markazining holati gorizontal yuzaga turgan buldozerning 3 ta holati (15.1rasm) uchun aniqlanadi. Ag’dargichni ko’targanda massivdan og’ishmay qalinlikdagi gruntni ajratib olayotganda ag’dargich oldidagi grunt hajmi maksimal bo’lganda; transheyya bo’ylab qirqib ajratilmagan maksimal hajmli gruntni surganda.
Og’ir buldozerlar uchun buldozerlarning quidagi holatlarida gusenitsalarning oldingi va orqa tayanch qirralari -A va B ga (yoki oldinga yoki orqaga g’ildiraklarga ) tushadigan maksimal statik bosimni ham aniqlash zarur ag’dargich chegaraviy (20% dan kam emas) qiyalikda ko’tariladi. Grunt jinsni qirqish va eng katta nishablik bo’ylab harakatlanishi jarayonlarida ag’dargich oldida maksimal hajmli suriladigan prizma bo’lganda ; transheyya uchida amax > 15 gradus nishablik bo’ylab harakatlanoyotganda ag’dargich oldida Vmax hajmli