|
Qiyos - fiqhning to`rtinchi manbai. Qiyos arabcha so`zdan olingan bo`lib, «taqqoslash», «solishtirish» degan ma`noni anglatadi. Bunga ko`ra, biror huquqiy masala o`ziga o`xshash ikkinchi huquqiy masala bilan taq-qoslanadi, solishtiriladi va ular bir-biriga tenglashtiriladi. Demak, bunga binoan Qur`on va Sunnada berilmagan biror huquqiy masala ulardagi shunga o`xshash masala bo`yicha berilgan ko`rsatmaga taqqoslash yo`li bilan sharhlanadi. Qiyos faqihlar huquqini kengaytirib, shariatning turli huquqiy masalalarga tadbiq etilishiga imkon yaratadi.
Qiyosning fiqhning to`rtinchi klassik manbai sifatida e`tirof etilishi hadisga borib taqaladi. Unda hikoya qilinishicha, Muhammad (SAV) bir kuni o`z sahobalaridan biri Muoz ibni Jabal raziyiallohu anhuni Yamanga dindan ta`lim berishga yuborayotganida uning odil sudlovni amalga oshiri-shida nimalarga tayanishini so`raydi. U quyidagicha javob beradi: «Alloh-ning kitobi bilan. Agar undan topmasam, Alloh rasulining sunnati bilan. Agar undan ham topmasam, ijtihod qilaman va ijtihodda nuqsonga yo`l qo`ymaslikka harakat qilaman»103. Payg`ambar (SAV) bunday fikrni ma`-qullagan ekanlar. Ijtihod arabcha «intilish», «g`ayrat qilish» so`zlaridan olingan bo`lib, diniy va huquqiy masalalar bo`yicha mustaqil fikr yuritish prinsipidir. O`rta asrlarda faqat yirik musulmon faqihlari va ilohiyotchilari - mujtahidlar ijtihod huquqiga ega edilar. X asrda sunniylik yo`nalishidagi shariat mazhablari shakllanib, islom aqidalari ishlab chiqilgach, «ijtihod eshiklari yopib qo`yiladi», ilohiyot, huquq, axloq, ijtimoiy ta`limotda faqat ilgarigi ilohiyotchilarga taqlid qilish mumkin, deb hisoblangan. Taqlid konsepsiyasi birinchi o`ringa chiqqan. XIX asr oxiridan islom diniy ilohi-yotchilari ijtihod huquqini yana tiklaganlar, Qur`onni va islom ta`limotini yaxshi bilgan har bir musulmon ijtihod qilishi mumkin deb hisoblangan.
Shunday qilib, qiyos huquqiy atama sifatida hukmi aniq bo`lmagan masalalarni hukmi aniq bo`lgan masala bilan solishtirib, oralarida mushta-rak sabab mavjud bo`lgan suratda ikkinchi masala hukmini hukmi aniq bo`lmagan masalaga ko`chirishdan iborat. O`shanda ikkinchi masala islom qonuniga muvofiq bo`lsa, birinchi masala ham qonuniy bo`ladi yoki aksincha.
Masalan, xamr (uzum yoki xurmodan tayyorlangan ichimlik) Qur`-onda qat`iy harom deb hukm qilingan, ammo aroq va boshqa mevalar yoki o`simliklardan tayyorlangan ichimliklar haqida „nass“ mavjud bo`lmagani sababli uning hukmi (ya`ni halol yoki harom ekanligi) aniq emas edi. Qiyos orqali ular orasidan mushtarak sabab borligi, ya`ni har ikkalasi ham ichuvchini mast va irodasiz qilish xususiyatiga ega ekanligi ma`lum bo`lgani natijasida, xamrning hukmi, ya`ni haromlik aroqqa ko`chirilib, u ham xamr kabi harom deb hukm etildi.
Qiyos uslubi ayniqsa Abu Xanifa va uning izdoshlari-xanafiylar tomonidan keng asoslantirilgan. Qiyosga xanbaliylar qarshi chiqqanlar. Shialar esa qiyosni umuman huquq manbai sifatida tan olmaganlar.
Shariat musulmon huquqining asosiy manbai bo`lsa, urf-odat uning qo`shimcha, ikkinchi darajali manbalari hisoblangan. Masalan, O`rta Osiyo faqihlari tomonidan yaratilgan asarlarda mintaqa xalqlarining urf-odatlari, rasm-rusumlarining katta qismi qonunlashtirilib, shariat va islom huquqi (furu`ul-fiqh) tarkibiga kiritilgan.
Shariat birdaniga bugungi o`z mukammal shaklida yuzaga kelmagan, balki Payg`ambarimiz davridan boshlab rivojlanib borgan, turli millatlar va xalqlar urf-odatlaridan foydalanilgan holda sahobalar, tobiinlar va bu-yuk mujtahidlar ijtihodi orqali erishilgan yutuqlar orqali takammul daraja-siga ko`tarilgan. Hatto islom dinining birinchi bosqichidan johiliyat arab-lari hayotiga singib ketgan urf-odat qonunlari, masalan, muzorabat (pulni foydaga sheriklikka berib ishlatish), hakamiyat (hakamlik), salam (pishib yetilmagan don, paxta yoki boshqa narsalarni oldindan pul to`lab sotib olish), arablarda qonuniy hisoblangan olti xil nikohning ikki turi, ya`ni hozirgi qonuniy nikoh, vaqtincha nikoh va islomning asosiy qoidalariga qarshi bo`lmagan boshqa bir necha urf-odatlari qabul qilinib, islom huquqi tarkibiga kiritilgan. Ulardan ayrimlari, masalan, salamga bir oz o`zgarti-rishlar kiritilib, ayrimlari shundayligicha qabul qilingan.
Shar`iy asoslarga mos kelmaydigan bir qator urf qonunlari, masalan, ribo (sudxo`rlik), xotinni almashtirish, o`z xotinini aslzoda oilalarga yubo-rib nasl olish va noqonuniy yo`l bilan homilador bo`lib, bola tug`ilgandan keyin uning otasini belgilab olish kabi nikoh turlari bekor qilindi. A.Sh.Juzjoniy yozishicha, urf ikki xildir: biri
Do'stlaringiz bilan baham: |
