|
1-bob. Arab davlatlari ligasining xalqaro huquqiy faoliyatini o'rganishning nazariy jihatlari
1.1. Arab davlatlari ligasining tashkil topishi va rivojlanish bosqichlari.
Arab davlatlari ligasi (LAS) umumiy vakolatlarga ega bo'lgan qadimiy mintaqaviy tashkilotlardan biri bo'lib, unga a'zo mamlakatlarning kollektiv xavfsizligini ta'minlashga alohida e'tibor beriladi. Arab davlatlari ligasi 1945 yilda tashkil etilgan. Arab Ligasini tashkil etish zarurati bir qator sabablarga ko'ra yuzaga kelgan. Bularning birinchisi, arab davlatlari xalqlarining o'xshash jihatlari: til, jug'rofiy mintaqa, urf-odatlar, din, psixologik tuzilish, madaniy va ma'naviy qadriyatlar. Ikkinchidan, arab davlatlari xalqlarining birdamlik istagi. Ayni paytda arab jamiyati yagona davlat sifatida mavjud emas. Har bir arab davlati o'ziga xos xususiyatlarga ega. Ular tarixiy o'ziga xoslik, kelib chiqish xususiyatlari, etnik o'ziga xoslik, iqtisodiy rivojlanishdagi farqlar, boshqaruv shakllari va davlat va ijtimoiy tuzilish xususiyatlari, Evropa tsivilizatsiyasining ta'sir darajasi bilan bog'liq.
Ko'plab arab olimlari yagona arab xalqining mavjudligi haqida gapirishadi va bunga kelishish mumkin. Ammo keyin savol tug'iladi, mustaqil davlatlar qanday qilib yagona xalq doirasida paydo bo'ldi? Bu bir qator sabablarga ko'ra sodir bo'ldi: mamlakatlarning jug'rofiy joylashuvi, ularning ayrimlarining rivojlanish darajasi, iqtisodiy va ijtimoiy xususiyatlari, alohida davlat rivojlanib, shakllangan jamiyatning tabiati, ayrim arab davlatlarining arab dunyosida etakchi mavqega ega bo'lish talablari.
Ikkinchi Jahon Urushidan keyin Arab Davlatlari Ligasi tashkil etilayotgan paytda arab mamlakatlari ikkiga bo'lindi. Shu bilan bog'liq holda, yagona iqtisodiy va huquqiy makonni yaratish zaruriyati, jamoaviy xavfsizlik tizimlari va boshqalar. Davlatlar harbiy, siyosiy va iqtisodiy jihatdan zaiflashdi va yolg'iz tajovuzga qarshi turolmadi. Liga davlatlarning mudofaa va iqtisodiy integratsiya sohasidagi qo'shma faoliyatini muvofiqlashtiruvchi organ sifatida paydo bo'ldi. Arab davlatlarining integratsiyasi jarayoni muqarrar ravishda chuqurlashadi. Shuni unutmasligimiz kerakki, solih xalifalar davridan to Abbosiylar davrining oxirigacha yagona arab davlati bo'lgan. Abbosiy xalifalik mo'g'ullar tomonidan vayron qilinganidan so'ng, arab millati parchalanib ketdi. Taxminan to'rt asr davom etgan Yaqin Sharqda Usmonli imperiyasining hukmronligi davrida arab hududlari birlashtirildi va bosqinchi tomonidan mustamlaka qaramligidagi yagona davlat sifatida ko'rib chiqildi. Ushbu davr mobaynida arab xalqlari o'zlarining kimligini saqlab qolishga muvaffaq bo'lishdi. Vaziyat ingliz, frantsuz va italyan mustamlakachiligining Arab Sharqiga kirib borishi bilan tubdan o'zgardi. 1830 yilda Frantsiya Jazoir, 1881 yilda Tunis hududini bosib oldi. 1912 yilda Italiya Liviya hududini bosib oldi. Birinchi jahon urushidan keyin Frantsiya va Buyuk Britaniya Osiyoning arab davlatlarini o'zaro bo'lishdi. Suriya va Livan Frantsiya Millatlar ligasi va Iroqda berilgan vakolat doirasiga kirdi. Falastin, Transjordan Britaniya vakolatini uzaytirdi. Arabiston yarim orolining janubidagi arab hududlariga va Fors ko'rfazi sohillarida joylashgan hududlarga kelsak, Angliya ular bilan XIX asrning boshidan beri hukmronlik qilgan shayxlar va sultonlar o'rtasida tuzilgan kelishuvlarga binoan ular ustidan protektsionizmni o'rnatdi. Birinchi jahon urushi davrida arablar ittifoqchilar tomoniga murojaat qilib, urush tugagandan so'ng darhol arab xalqlariga mustaqillikni ta'minlash haqidagi va'dalari evaziga ularga yordam berishdi. Ushbu va'dalarning yolg'onligi 1917 yil Oktyabr inqilobidan keyin Rossiyada podsholik tuzumi hukmronligi davriga oid maxfiy hujjatlar oshkor qilinganida oshkor bo'ldi. Ular orasida Buyuk Britaniyaning va Frantsiyaning urushda mag'lubiyatga uchraganidan keyin meros bo'lib qolgan Usmonli imperiyasidan meros qilib olingan kuboklarning ulushlari bo'yicha fitna uyushtirilgan Sykes-Pikot kelishuvi ham bor edi.1
Ikki jahon urushi o'rtasidagi davr arablarning ongining o'sishi va siyosiy etuklikka erishganining guvohi bo'lib, bu turli arab davlatlarining mustaqilligini e'lon qilgan va mustamlakachiligiga qarshi g'azabini qo'zg'agan va arab millatini parchalashga urinishlar bo'lgan, bu ayniqsa Lozannada qayd etilgan qarorlarda yaqqol namoyon bo'lgan. Arab Usmonli hukmronliklarining Frantsiya va Angliyaning ta'sir doiralariga taqsimlanishi to'g'risidagi 1923 yilgi Konventsiya. 1939 yilda Ikkinchi Jahon Urushi boshlanishi bilan arab dunyosida arab davlatlari o'rtasida birlashtiruvchi ittifoq yaratish harakati paydo bo'ldi. Bu g'oya haqiqiy tanazzuldan keyin o'z aksini topdi. Ta'kidlash joizki, arab davlatlari o'rtasida ittifoq tuzish g'oyasi Angliya tashqi ishlar vaziri Entoni Edenning 1941 yil 2 mayda Millatlar Ligasi bayonotida, mustaqil vakolatxonalarni sobiq vakolatxonalarda va tashqi ta'sirga bog'liq bo'lgan boshqa hududlarda e'lon qilinishi bilan qo'llab-quvvatlandi.
1944 yil 25 sentyabrdan 17 oktyabrgacha Iskandariyada Umum-Arab Kongressi bo'lib o'tdi, unda ettita arab davlatlari (Suriya, Iroq, Iordaniya, Livan, Misr, Saudiya Arabistoni va Yaman) ishtirok etdilar. Aslida u Arab Davlatlari Ligasini tashkil etish bo'yicha tayyorgarlik qo'mitasining vazifalarini o'z zimmasiga oldi va Liga qurilishi poydevorini qo'ydi. "
"Iskandariya bayonnomasi" da mustahkamlangan poydevorlar orasida Ali Sodiq Abu Xayf quyidagilarni aytib berdi:
1) davlatlar o'rtasidagi ixtiyoriy hamkorlik asosida Ligani yaratish;
2) iqtisodiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa sohalardagi davlatlar o'rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish;
3) Arab davlatlari tomonidan ular o'rtasida yuzaga keladigan ziddiyatli vaziyatlarni hal qilish uchun kuch ishlatmaslik;
4) Liga Kengashini shakllantirish, uning vazifasi Liga ishtirok etuvchi davlatlarda teng asosda vakillik qilishni amalga oshirishni o'z ichiga oladi;
5) Ligada qatnashayotgan davlatlar o'rtasidagi nizolarni hal qilish uchun Liga Kengashiga umumiy vakolatlar berish;
6) A'zo davlatlar tomonidan bir-birlari yoki boshqa davlatlar bilan tuzilgan maxsus bitimlarning Liganing ta'sis hujjati yoki uning ruhiyati qoidalariga muvofiqligi;
7) ishtirokchi davlatning Ligaga kirishiga yo'l qo'ymaslik Liga yoki ishtirokchi davlatlardan biriga zid keladigan tashqi siyosat. 1945 yil 22 martda Qohirada yetti davlat to'planib, Liga Paktining yakuniy matniga imzo chekdilar. Shunday qilib, Arab davlatlari ligasi tashkil etildi.2
Do'stlaringiz bilan baham: | 
