Қарақалпақстан Республикасы Халық билимлендириЎ хызметкерлерин қайта таярлаЎ ҳәм олардың қәнигелигин арттырыӯ аймақлық орайы «Репродуктив саламатлық ҳәм медициналық мәденият тийкарлары»

Асосий қисм
Кичик маъруза

Кейинги йилларда өнип-өсиў (репродукция) ривожланиш саломатлигига күчли диққат ва этибор қаратилмоқда. Ҳозирги вақтдаги пайдо булган вазият тезда ечимга келищни талаб қилади.

Бундай вазиятда ёшларнинг жинсий тарбияси катта аҳамият касб етади. Янги билим бериш ислоҳати доирасида ,талим борасида оила, жинсий тарбия бўйича дарслар кирғизиш иши кўриб чиқилаётганлиги тасодиф емас. Тилекке қарсы ҳәзир Республикамизда зарур мутахассисликлар ва мутахассислар билан ўқув-методик қўлланмалар етишмайди. Бу ҳам тасодиф емас ,сабаби жинсий алоқа тўғрисида мавзу бизда дастурий емас ,талим бериш масканлари ва оилада зид саналади. Ёшларни оилада таёрлаш-мураккаб психо-педагогик масала. Ересек, үлкен одамлар ёш өспиримни ҳаётнинг янги даврига ўз вақтида таёрлай олиши лозим. Дастлаб унга организм ҳақида билиши лозим бўлган анатомо-физиологик малумотлар берилиши керак. Энг асосийси ва мураккаби бу алоқа маданиятига, уятчангликни енгишга, чунончи ,ўзганинг зарына тәсиршең болыўғ ўргатиш ҳисобланади. Жинсий етилиш даври кўб сонли психологик муаммо билан қийинчиликларни келтириб чиқаради. Энг аввало ёш успирин ўзини атроф муҳит фикрларига боғликлиги қизиқтириб, сийрак ўзини қайта баҳолашга мажбур болади. Жинсий ўсишнинг ўзи жуда
чуқур навбатсиз ўтади. Жинсий етилишнинг у ёки бу белгиларидан катта одамлар билан тенгдошларининг кулиши унга қаттиқ тегишини еслатиб қўямиз. Болаларнинг саломатлиги , онги ва ақлининг ривожланиши учун табиат белгилаб берган муддатда тўғилиши керак . Агар аёл биринчи боласини 19 ва 28 ёш оралиғида, кейингисини 40 ёшгача фарзандли бўлса қулай ҳисобланади. Эркак кишиларнинг ёши болаларнинг саломатлигига, ривожланишига тасир етадими ва қандай тасир етади? Бу тўғрисида катта тортишишлар бўлиб келган ва ҳозир ҳам бор ҳисобланади.
Аристотель, масалан эркак кишиларга никоҳ учун енг қўлайли ёш 27 ёш деб фикр билдирган.
Умимий ўрта талим бериш мактабларининг 9-10-11-синфларида тарбия турларидан кенг фойдаланган ҳолда овқатланиш маданияти , тана гигиенаси ,терини кутиш, үстки кийимларни ва ички кийимларга қўйиладиган гигиена талаблари ,курпа-тўшакнинг гигиеник талаблари, ҳәр бир дарсдан ташқари жинсий тарбия, спорт, физкультура, қиз болаларнинг гигиенаси,ўғил болаларнинг гигиенаси, оилага таёргарлик, жамоатчиликтаги ўзларини тўтиш маданияти , иммунитет (туберкулез касаллиги), ирсий касалликлар ҳақида уларнинг фойда бўлиши сабаблари тушунтирилади. Педагоглар ёш авлодга фақат билим бериб қўймасидан, улардан келажакда оила қуришга ўргатиши лозим, бунда ёшларга жинсий тарбия, яъни репродуктив саломатлиги жихатидан ҳам этибор бериш лозим. Бунинг учун синфтан ташқари тўгаракларда, синф мажлислари ( қиз болалар ва уғил болаларга ажратиб) гигиена ҳакида сухбатлар, адобиётлпр ўқиш, маданий дам олишлар вақтида, спорт ва жисмоний тарбия машқларин ташкил қилишда, стендлар, фотомонтажлар, деворий газеталарни ташкиллаштириш натижасида ёшларимиз мактабларда, жамоа олдида ўзин тутишлари физик ва маънавий жихатидан, репродуктив жихатдан соғлом бўлиб вояга етишида кўрсатилган методлардан фойдаланса бўлади. Терини парвариш қилиш, қизлар терисин ва сочларин парвариш қилиш, ўғил болалар ўз терисин ва сочларин парвариш қилиши, уларнинг кийимларига қўйиладигин гигеник қоидалар,ички кийим, бош кийим, появзал, уст бошларига, кийим фаслларига, кўрпа-тўшакларга қўйиладиган гигеник қоидаларига репродуктив даврда тушинтиришисмиз лозим. Ёш ўспирим даврида бош мий нерв марказларида қўзғатувчанлик кескин ортиб, уларнинг ҳулқ-атвори ўзгарувчанг бўлади, чунки ички секреция безлари ва Инсон организмининг ривожланиши интенсив жихатдан, гармонлар, гипофиз қизларда (яичниклар) эстроген прогестерон, ўғил болаларда -тестоцерон ажиралиб чикилиши туфайли кўпчилик психофизиологик ўзгаришлар юзага келиб жинсий етилиш даври бошланади. Қизлпрнинг жинсий етилиши 5 босқичдан иборат.

• 
  биринчи босқич-8-9 ёш (болалик) кўзга ташланадиган ҳеч қанақа жинсий етилиши кўзга ташланмайди.
  
• 
  Иккинчи босқич-9-11 ёш орасида, бунда бўйнинг ўсиши ва тана вазннинг ортиши кўзатилади.
  

• 
  Учинчи босқич-11-13 ёш бўйнинг ўсиши, вазннинг ортиши давом этади, қўлтиқ остида туклар ўсади, ҳар ойда ҳайз келиши бошланади.
  
• 
  Тўртинчи босқич-13-15 ёш туклар ўсиб, қизларга ва ўгил болаларга хос фигура етилишади, иккинчи жинсий белгилари ( кўкрак безлари, ички секреция безлари фоалияти) ривожланичи кўзатилади.
  
• 
  Бешинчи босқич 15-17 ёш, вояга етиш даври тўлиқ қизлар ва хотин-қизлар бўлиб етилишади.
  

Репродуктив даврида ўғил болалар ва қизларда бўйнинг ўсиши, булшық етлердиң ривошланиши, тана вазннинг ортиши, тавуш ўзгариши, тери безлриниг фаол ишлаши, угриларнинг чиқиши, тукларнинг ўсиши, ва ҳ.к ўзгаришлар юз беради.
Репродукция-бу кўпайиш ёки ривожланиш маъносини бериб, ёш ўсприм организмининг вояга етиш давридаги кўпайиш органларининг анатомик, физиологик ўзгаришларин ҳисобга олган ҳолда, ҳужайравий даражадаги, ҳужайра теориясига сўянган ҳолда ўқувчиларга кенг маънода тушинтиришлар берилади. Яни, масалан, инсон ҳужайраларининг ядросида 23 жуфт хромосо борлиги, 22 жуфт хотин-қизлар жинсин, 15 эркакларнинг жинсин белгилаши, ўларни бир сафга тўзиш идиограмма дейилади. Жинсий кўпайиш юқори даражали сўтэмизувчиларда митоз йўли деб, бу мураккаб жинсий ҳужайраларнинг ядросининг бўлиниши бўлиб, бу жараённи ўсимликлар ҳужайрасида рус ботаниги И.Д.Чистяков тамонидан кашф этилган. (1874). Чунингдек бу жараённинг асосий белгилари бўлган профаза, прометафаза, метафаза, анафаза, телофаза ҳодисларнинг аниқлашига П.И.Перемежко (1878), Э. С.Страсбургер (1844-1912), В.Флеминг деган олимлар ўз ҳиссаларин қўшган Цитокинез-цитоплазманинг бўлиниши амитоз, эндомитоз, политения, гамета, зигота, бластуляция, гаструляция, доминант ва рецессив генлар ҳақида тўшунчалар берилиб, хромосомалар сонинг ўзгариши жараёнлари инверсия, транс локация бўлганлиги туфайли ҳар хил насл қолдирувчи синдромли касалликларнинг келиб чиқиш сабаблари ўрганилади. Юқори даражали сўтэмизувчилар, чуларнинг ичида инсон оргинизмида бўлиб ўтадиган жинсий кўпайиш жараёнида гаметалар нашар мәйек клеткалар, ер гамета-сперматозоонлар делиниб, инсонларнинг репродукцияга тоёрланиб, уларнинг жинсий етилишидан кейин пайдо бўлади. Еркакларда поллюциянинг вужудга келиши сперматозонларнинг пайдо бўлиши билан, аёлларда эса ҳайз келиши, тухум ҳужайралариниг етилиши жинсий жихатдан ривожланишига таёргарлик белгилари бўлиб ҳисобланади. Аёлларда 16-18 ёшдан 18-20 дан 40-45 ёшгача репродуктив даврини ўз ичига олади, эркакларда эса бу кексалик давригача давом этади. Ӯруғланган тухум хўжайраси зигота деб аталиб, хромосомаларнинг жинси уларнинг 10 ёки 5 бўлишига қараб қиз ёки ўғил бюола тўғилади. Хромосомалар тиричилик жараёнларининг асосий белгиларини олиб ташқи мўхитнинг тасири натижасида мутациял ўзгаришлар юз берса хромосомалар сони ўзгариб тўғилажак болаларнинг органлар системасида ўзгаришлар юз бериши мукин, ёки касалликлар вужудга келади, буларга хромосомали касалликлари дейилади. Масалан, Моносомия 46 ўрнига 45 хромосома бўлиб, Шершевский-Тернер синдроми, 47 хромосомалик Клайнфельтер синдроми, 21хромосоманинг ўзгариши туфайли Даун синдроми ва ҳ.к наслсизлик, физик ва психик жихатдан ксалланган, Иммунитет, СПИД,туберкулез, наркомания организмнинг асосий органлари ва ўларнинг ҳужайралари ҳимоя қилиш реакцияларига эга бўлиб, уларнинг иммун тизимлари ёт организмларга қарши кўраш иммунитети дейилади. Иммун тизимлари органларининг асосларига ички секреция безларидан вилочка бези, қалқонсимон без, сўяк елиги, ичакдаги лимфа тўгунлари, талоқ органларининг лимфа тугунларининг тўпламлари ҳисобланади. Иммунитет-организмнинг табии танлаш жараёнида унга ёт нарсаларнинг (масалан, касаллик тарқатувчи микробларнинг ва захарларининг, бошга қон гўрухларининг бошқа организмнан кўчирилган тканьларнинг киришига жавоб сифатида пайдо бўлган) спецификавий қўрғониш нарсаларини ишлаб чиқариш унумдорлигини асровчи нарсалар ёрдомида организмга ёт жисмларни йўқ қилади. Инсонни у ёки бу инфекциянинг йўқишидан сақлаш учун унда қўчимча иммунитет ишлаб чиқарилади. Бунинг учун инсон организимига ўлдирилган ёки болмаса кушсизлантирилган, захари ёйилган деярли оғриқни қўзғатувчилар ёки уларнинг, олдиннан зарарсизландирилган захарлари юборилади. Бунда санчиқли оғриқнинг енгил формада ўтишига сабаб бўлади. Организмга ўтган микробларга ёки уларнинг захарларига жавоб тарзида унга тегишли химоя воситалари вужудга кела бошлдайди. Натижада шу оғрииўнинг қўзғатувчилари иммунлик организмга ўтиб нобуд бўлади, уларнинг эса захари зарарсизлантиради. Олдиннан санчилгандан сўнг инсон шу оғриққа қарши санчилган кассалик билан касалланмайди, агар у билан захарларган тақдирда енгил ўтади. Бизнинг организмимизда барча инфекцион касалликларга қарши иммунитет ишлаб чиқарилмайди, биз уларнинг айримлари билан умримизнинг охирига қадар кўп моратаба касалланишимиз мумкин. Инсонлар туғилганидан бошлаб кўп касалликлар билан касалланмайди, уларнинг қонида умрининг даслабки давридан бошлаб ҳимоя қилувчи воситалар бўлади, ундай иммунитет ички иммунитет деб аталади, у ота-онадан авлодларга ўтади, иккинчи бир вазиятда иммунитет инсонда инфекцион касаллик билан оғриганнан сўнг пайдо бўлади. Бунга кейинчалик пайдо бўлган иммунитет деб, бирга ичта туғилган ёки юқумли касаллик билан оғриганданг сўнг пайдо бўлаган иммунитет табий иммунитет деб аталади. Олдиннан санчишлар ўтказиш ёки емлаш, сариқ сувлар (прививка вакцина) йубориш орқали пайдо бўлган иммунитет ясама иммунитет деб аталади.