Aqshning vetnamdagi harbiy va siyosiy ekstansiyasi (1950-1975)

³⁷ Devidson F. Vetnam urushi (1946 – 1975) – M. 2002 y.

• 
  AQSHning Vyetnamdagi harbiy harakatlarining borishi xususiyatlarini aniqlash;
  
• 
  AQSHning Vetnam urushidagi strategiyasi va taktikasining xususiyatlarini tahlil qilish;
  
• 
  AQSHning mojarodan chiqishining asosiy sabablarini, har bir bosqichdagi urush kompleksini ochib berish;
  
• 
  Vetnam urushining Qo`shma Shtatlarga ta’sirini har tomonlama o`rganish;
  
• 
  AQSh uchun Vetnam urushining harbiy-siyosiy va strategik saboqlarini aniqlash.
  

Vazifalarni hal qilish uchun keng manbalardan foydalanilgan.ularning ba`zilari birinchi marta ilmiy muomalaga kiritilgan. Ularni quyidagi asosiy guruhlarga bo`lish mumkin: arxiv
materiallar, nashr etilgan hujjatlar, AQSh harbiylari tomonidan Vetnamda sodir etilgan harbiy jinoyatlarni tergov qilish bo`yicha Xalqaro tribunalning birinchi va ikkinchi yig`ilishlari materiallari, xotiralar, davriy nashrlar, Internetda joylashgan hujjatlar.
birinchi guruhbirinchi marta ilmiy muomalaga kiritilgan Rossiya Federatsiyasi Tashqi siyosati arxividan olingan hujjatlarni tashkil etadi (AVP RF. F. 129, Op. 51., 52, 53, 54, 57, 58) AQShning Janubiy Vetnamga yordami; munozara



AQSh Kongressida Vetnam masalasi; Vetnam muammolari va Amerika qo`shinlarining Indochinadan olib chiqilishi; AQSh siyosiy va jamoat doiralarining Xanoy va Xayfon portlashlariga munosabati; Vyetnamdagi urush munosabati bilan talabalar doiralari va AQSh ziyolilari orasidagi kayfiyat haqida; 1968 yilgi saylov kampaniyasi munosabati bilan Qo`shma Shtatlardagi iqtisodiyot va siyosat sohasidagi umumiy vaziyat, Vetnam masalasining Qo`shma Shtatlar siyosiy hayotiga ta’siri, AQShda Jonson siyosati haqidagi jamoatchilik fikri. Vetnamdagi hukumat; AQShning Vetnam urushiga sarflagan mablag`lari. Ushbu hujjatlarni o`rganish o`rganilayotgan davrda AQSHning Vetnamdagi siyosati bilan bog`liq masalalarni ochib berish, harbiy harakatlar borishini tahlil qilish va AQSh uchun qurolli mojaro oqibatlarini aniqlash imkonini berdi.
Manbalarning ikkinchi guruhi tadqiqot davridagi AQSH tashqi siyosatiga oid nashr etilgan hujjatlardan iborat edi39. Ularda «Tonkin rezolyutsiyasi», «Guam doktrinasi», «Vyetnamlashtirish» va boshqa siyosiy dasturlar mavjud.
Xuddi shu manbalar guruhiga AQShning Vetnamdagi maxfiy diplomatiyasiga oid Pentagon hujjatlari kiradi. Pentagonning maxfiy hujjatlarining e`lon qilinishi AQShning Vetnamga qarshi agressiyasini amalga oshirish rejalari va usullarini ochib beradi.
Pentagon hujjatlari AQShda uchta versiyada chop etilgan. Asosiy nashr «AQSh – Vetnam munosabatlari, 1945-1967 yillar.» hujjatlar to`plamidir. To`plam Mudofaa vazirligi tomonidan tayyorlangan. Unda rasmiy va 12 ta kitob mavjud



1945 yildan 1967 yilgacha Vetnam siyosati bo`yicha AQSh hukumatining norasmiy hujjatlari.40.
Ushbu nashrning ahamiyati uning hujjatli haqiqiyligidadir, bu esa inkor etib bo`lmaydigan faktlar bilan ishlashga imkon beradi.
Ikkinchi versiya senator Gravellning umumiy tahriri ostida besh jildda chop etilgan41 42. Unda AQShning Vetnamdagi siyosatiga oid qo`shimcha hujjatlar mavjud bo`lib, ular Mudofaa vazirligining rasmiy nashridan chiqarib tashlangan. Vetnam urushi tarixiga yangi yorug`lik tushmoqda, xususan, 1964 yildagi «Tokio voqeasi»ning provokatsion tabiati tasdiqlandi.
Eng ko`p tarqatish va yoritishni olgan uchinchi versiya New York Times gazetasiga tegishli. Bu ommabop xususiyatga ega, kitobda ba`zi muhim faktlar va hujjatlar e’tiborga olinmagan, ammo uni o`rganish nashriyot va uning orqasidagi siyosiy kuchlar e’tiborini jalb qilmoqchi bo`lgan urg`ularni aniqlashda ma`lum darajada qiziqish uyg`otadi.
Ushbu guruhning manbalari AQShning Vetnamdagi qurolli mojaroga aralashuvi jarayonini kuzatish va urushning turli bosqichlarida Amerika qurolli kuchlarining ushbu mintaqadagi harakatlarini tahlil qilish imkonini beradi. Ba`zi manbalar urushda qatnashayotgan AQSH qo`shinlarini tezkor boshqarish va boshqarish, aloqalarni tashkil etish, qo`mondonlik va nazorat qilish va o`zaro ta’sir qilish masalalari bilan shug`ullanadi. Ushbu manbalar guruhining ko`pgina hujjatlari bir vaqtning o`zida tasniflangan.



Manbalarning uchinchi guruhini Vyetnamda AQSH harbiylari tomonidan sodir etilgan harbiy jinoyatlarni tergov qilish bo`yicha xalqaro tribunal yig`ilishlari materiallari tashkil etadi43. Tribunalni ingliz faylasufi, 60-yillarning oxirida ishlagan taniqli huquq himoyachisi Bertran Rassell boshqargan. 1970-yillarning boshlarida esa Vetnam urushi tarixida birinchi marta Vyetnam hududiga qurolli bosqinni amalga oshirgan AQSH aralashuvining tajovuzkor xarakterini inkor etib bo`lmas dalillarini jahon hamjamiyatiga ko`rsatdi. «Sukut saqlash jinoyati»ning oldini olish, jahon hamjamiyati siyosiy vaziyatdan mustaqil, ishonchli ma`lumotlar asosida o`z xulosalarini chiqarishi zarurligiga ishonch hosil qildi. «Biz sudyalar emasmiz. Biz guvohmiz. Bizning vazifamiz insoniyatni dahshatli urush jinoyatlarining guvohiga aylantirish va Vetnam urushida insoniyatni adolat tarafida birlashtirishdir», deb yozadi B.Rassel. Tribunalning birinchi majlisi 1967 yil 2-10 may kunlari Stokgolmda bo`lib o`tdi. Ayniqsa, tribunal ishida siyosatdan uzoq odamlar – jurnalistlar, shifokorlar, neytral davlatlarning jamoat arboblari qatnashganini alohida ta’kidlash joiz. Guvohlarning, shuningdek, amerikalik tajovuzkorlarning jinoyatlari qurbonlari, voqealar ishtirokchilarining so`roqlari materiallari taqdim etilgan.
Manbalarning to`rtinchi guruhi memuar adabiyotidir.
AQShning Vetnamdagi urushiga ma`lum darajada to`xtalib o`tgan xotiralar taniqli siyosiy arboblar, AQSh va Vetnam diplomatlari tomonidan yozilgan. Ularning faoliyati to`g`ridan-to`g`ri o`rganilayotgan muammo bilan bog`liq edi, chunki Vyetnamdagi qurolli mojaro paytida ular yuqori davlat va harbiy lavozimlarni egallab turishgan. Bu asarlar o`z faoliyatini ijobiy tomondan ko`rsatish yoki jamoatchilik fikri oldida oqlash istagi bilan ajralib turadi



mamlakatlar ular tomonidan olib borilayotgan yoki himoyalangan tashqi siyosatdagi muvaffaqiyatsizliklardir. Bu adabiyotlar orasida Amerika prezidentlari D.Eyzenxauer (1953-1961)44, L.Jonson (1963-1969)45, R.Nikson (1969-1974)46 va boshqa AQSh siyosiy arboblarining xotiralari alohida e’tiborga loyiqdir.
Ayrim memuarlarda 1960-1970 yillardagi AQSH va Vyetnamdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat tasvirlangan; harbiy harakatlarning borishi ko`rib chiqiladi; qarama-qarshi siyosiy partiyalarning yutuq va muvaffaqiyatsizliklarining sabablari tahlil qilinadi, eng muhim siyosiy qarorlarni qabul qilish jarayonlari va ularning natijalari ochib beriladi.­
Ta’kidlash joizki, yuqoridagi raqamlar ishida qilingan xulosa va qiyoslar, bir tomondan, ma`lum darajada sub`ektiv xarakterga ega bo`lsa, ikkinchi tomondan, sinchkovlik va kuzatuvchanlikdir.
Xuddi shu manbalar guruhiga to`g`ridan-to`g`ri ishtirokchilar va mojaro guvohlarining xotiralari kiradi. Ular Amerika Ekspeditsiya Kuchlarining a`zolari; AQSh Markaziy razvedka boshqarmasi xodimlari, jurnalistlar. Bu erda ikkala shaxsiy materiallar taqdim etiladi: xatlar, xotiralar, sayohat eslatmalari, tadbirlar ishtirokchilarining kundaliklari, shuningdek, ba`zi hujjatlar.
Manbalarning beshinchi guruhi davriy matbuotdir. U ikki kichik guruhga bo`linadi – ijtimoiy-siyosiy va maxsus. Birinchi kichik guruhga voqealar xronikasini, mamlakatlar hisobotlarini nashr etgan Amerika va Sovet gazetalari va jurnallari kiradi





mojaro ishtirokchilari. Ikkinchi kichik guruh maxsus davriy nashrlardan iborat. Ular keng faktik ma`lumotlarni o`z ichiga oladi: mojaroning ba`zi kam ma`lum bo`lgan faktlari to`g`risidagi ma`lumotlar, voqealar xronikasi, Vetnamda har xil turdagi harbiy texnika va qurollardan foydalanish bilan bog`liq maxsus voqealar muhokamasi, tegishli sharoitlarda urush olib borish usullari48.
Vetnam urushining turli jihatlari bo`yicha statistik ma`lumotlar ko`plab tadqiqotlar va manbalarda tarqalgan. Ushbu hujjatlar to`plamining xususiyatlari uni yordamchi material sifatida ishlatish imkonini beradi.
Manbalarning oltinchi guruhi Internetdan foydalangan holda olingan materiallardan iborat edi. Bu manbalar Vyetnam urushi davridagi maxsus urushlar, AQSH harbiy amaliyotlarini rejalashtirish, boshqarish va nazorat qilish haqida maʼlumot beradi. Shuningdek, AQSh armiyasining ushbu urush davrida birinchi marta qo`llanilgan yangi qurol turlari taqdim etilgan49.
Shunday qilib, tadqiqotning manba bazasi ishda ko`rib chiqilgan muammolarni to`liq yoritishga imkon beradi.
Tadqiqotning metodologik asosi zamonaviy tarix fanining asosiy tamoyillari – tarixchilik, ilmiy ob`ektivlik va izchillik bilan belgilanadi. Muallif tarixiy materialni tahlil qilishga istorizm nuqtai nazaridan yondashgan (har qanday tarixiy hodisani uning paydo bo`lishi, rivojlanishi, boshqa hodisalar bilan bog`liqligi nuqtai nazaridan ko`rib chiqish).

Amaliy ahamiyati. Keng qamrovli tadqiqotning qiymatiR Urush nafaqat uning o`ziga xos ahamiyati bilan bog`liq
tarixiy jarayonning to`liqligi va to`g`riligini qayta yaratish, shuningdek, har bir tarixchi uchun tarixiy hodisaning yaxlit manzarasini o`z qarashlarini shakllantirishda, bu boshqa mutaxassislarning natijalari bilan taqqoslaganda, yuqori darajadagi ishonchlilikka erishadi. bu urush haqidagi fikrlar. E`lon qilingan tadqiqot materiallari ko`rib chiqilayotgan muammoni o`rganishning keyingi istiqbollarini, Vetnam urushi muammolarini yoritishning yangi yondashuvlari va usullarini izlash imkoniyatini ochib beradi.
AQShning Vetnamdagi urushi tarixini o`rganish natijalari (1950 – 1975).F gg.) so`nggi va bo`yicha umumiy va maxsus kurslarda foydalanish mumkin
harbiy tarix. AQShning Vetnam urushidagi ishtirokini o`rganish kim tomonidan qo`llanilishidan qat`i nazar, «kuchli pozitsiyalar» siyosatiga mafkuraviy qarshilik ko`rsatish uchun zarur asos yaratadi.
Natijalarning aprobatsiyasi. Tadqiqotning asosiy natijalari Stavropol davlat universitetining yangi va zamonaviy tarix kafedrasida, universitet konferentsiyalarida va ! muallifning 5 ta nashrida ham taqdim etilgan.
Tadqiqot tuzilishi. Maqsad va vazifalarni belgilang^ dan iborat bo`lgan dissertatsiyaning tuzilishini tadqiqoti aniqladi
kirish, uch bob, xulosa, manbalar ro`yxati va foydalanilgan adabiyotlar.

26

hodisalar), bu asarda o`rganish obʼektiga aylangan hodisa va jarayonlarni o`ziga xos tarixiy shartlilikda o`rganish va tarixiy haqiqatni hech qanday mafkuraviy yo`nalish bilan murakkablashmagan hujjatli asosda tiklash imkonini berdi. Ilmiy ob`ektivlik printsipi
o`tmishning haqiqiy manzarasiga yaqinlashish, ichki sabablarni, tergov aloqalari va pirovard natijada Vetnam xalqining g`alabasiga olib kelgan qonuniyatlarni ochib berishga imkon berdi. Tarixiy hodisalarni ularning tizimli o`zaro bog`liqligi nuqtai nazaridan o`rganishni nazarda tutadigan izchillik printsipidan foydalanib, o`rganilayotgan muammoning ko`plab qismlaridan Vetnam urushi voqealarining umumiy tasvirini yaratish va ularni aniqlash mumkin edi. AQShning Vetnam urushidagi strategiyasi va taktikasining xususiyatlari.
Vazifalarni hal qilishda bilishning maxsus usullari muhim rol o`ynadi. Tarixiy-qiyosiy va tarixiy-tipologik usullarning uyg`unligi materialni xronologik tartibda tuzishga va shu bilan birga, ko`rib chiqilayotgan davrda AQShning Vetnamdagi siyosatidagi eng muhim qonuniyat va tendentsiyalarni ajratib ko`rsatishga yordam berdi. Tarixiy genetik usuldan foydalanish urushning murakkab mexanizmidagi sabab-oqibat munosabatlarining yagona to`plamini to`liqroq aniqlashga yordam berdi. Shaxsiylashtirish usuli urush strategiyasi va taktikasini o`zgartirishda alohida siyosiy arboblarning rolini aniqlash imkonini berdi. Retrospektiv tahlil orqali tadqiqot jarayonida aniq xulosalar chiqarildi50.­
Belgilangan vazifalarni hal qilish manbalarni har tomonlama tahlil qilish orqali erishiladi.

T

28

I bob. AQShning Vetnamdagi siyosati (1950 – 1963)

1. 
   1. davrida AQSH siyosatining asoslarini shakllantirish
   

Vetnam
AQShning Vetnamga qiziqishi Ikkinchi jahon urushidan ancha oldin boshlangan va uning aniq sanasini sanab bo`lmasa-da, dalillar shuni ko`rsatadiki, joriy asrning boshlarigacha AQShning Vetnamga kirib borishga urinishlario`zgaruvchanxarakter. «Umumiy Tinch okeanining qarama-qarshi qirg`og`ida yashovchi ikki xalq o`rtasidagi aloqalarning boshlanishi XVIII-XIX asrlar boshiga to`g`ri keladi», deb yozadi tarix fanlari nomzodi P. Tsvetov51. Unga ko`ra, Tomas Jefferson 1787 yilda Parijda Vyetnam Nguyen sulolasining elchisi shahzoda Kan bilan uchrashgan. Savdogarlar birinchi bo`lib Vetnam tuprog`iga qadam qo`yishdi: 1820 yilda kapitan Jon Uayt Franklin kemasida Vung Tauga keldi. Keyin u Da Nang va Saygonga sayohat qildi.
AQShning birinchi rasmiy diplomatik missiyasi 1832 yilda Prezident Endryu Jekson tomonidan Vyetnamga yuborilgan edi. Garchi Amerika prezidenti Vetnam monarxiga do`stlik va xayrixohlik so`zlari bilan murojaat qilgan bo`lsa-da, bu hech qanday natija bermadi. Chet eldagi missionerlar Vetnam amaldorlaridan «burilish» oldilar52.
Ikki davlat o`rtasidagi birinchi «harbiy» hodisa 1845 yilda, kapitan Jon Persival qo`mondonligi ostidagi Amerika harbiy kemasi Da Nangga kelib, mahalliy amaldorlarni qo`lga olganida sodir bo`lgan. Kapitan imperator Tyo Chi tomonidan qo`lga olingan mandarinlar evaziga hibsga olingan frantsuz missionerlarini ozod qilishni talab qildi, ammo rad javobini olib, Vetnamliklarga to`plardan o`q uzib, jo`nab ketdi.