Аҳоли турмуш даражаси

Mazkur indeksning ahamiyati

— Inson taraqqiyoti konsepsiyasiga ko‘ra, jamiyat rivojlanishi markazida faqatgina oddiy iqtisodiy ko‘rsatkichlar emas, balki, avvalo, inson turishi kerak, — — Taraqqiyotning pirovard maqsadi va samarasining bosh mezoni — odamlarning imkoniyatlarini kengaytirish, ularning tabiiy, jamiyatda umume'tirof etilgan qadriyatlarga mos keladigan ma'naviy va moddiy ehtiyojlarini sifatliroq qondirish, yanada yuqori turmush darajasiga erishish demakdir.

Iqtisodiy rivojlanish sur'atlarini tahlil qilishda statistika ko‘rsatkichlari xolis bo‘lib, ularni qiyoslash mumkin. Ammo «inson taraqqiyoti» muvaffaqiyatini qanday baholasa bo‘ladi? Gap shundaki, turli jamiyatlar, millatlar va xalqlarning dunyoqarashi, madaniyati, qadriyatlari turlicha bo‘lsa-da, barcha joyda «turmushning yuqoriroq darajasi» deganda umumiy qarashlar o‘xshash bo‘ladi. U salomatlik va uzoq umr ko‘rish, moddiy farovonlik, ta'lim darajasi, mehnatdan ma'naviy qoniqish, xavfsizlik, madaniy hordiq kabi tushunchalarni qamrab oladi. Inson taraqqiyoti konsepsiyasini dunyo miqyosida qo‘llashning butun davri davomida muayyan mamlakatdagi inson taraqqiyoti darajasini ifodalovchi va ularni boshqa davlatlardagi holat bilan taqqoslashga imkon beruvchi ko‘rsatkichlar ishlab chiqilgan. Asosiy ko‘rsatkich sifatida «Inson taraqqiyoti indeksi» (Human Development Index – HDI) qabul qilingan. U yig‘ma indeks bo‘lib, mamlakat yutuqlarining o‘rtacha darajasi uch yo‘nalish: salomatlik va uzoq umr ko‘rish (umr davomiyligi), ta'lim sifati va darajasi (ta'lim olish davomiyligi) hamda munosib va farovon hayot kechirish darajasi (aholi jon boshiga yalpi milliy daromad) bo‘yicha baholanadi.

Bundan tashqari, muayyan mamlakatda inson taraqqiyoti darajasini o‘lchashda va davlatlararo taqqoslashda «Tengsizlikni hisobga olgan holda inson taraqqiyoti indeksi» (Inequality-adjusted Human Development Index – IHDI), «Gender rivojlanishi indeksi» (Gender Development Index – GDI) hamda «Gender tengsizligi indeksi» (Gender Inequality Index – GII) kabi ko‘rsatkichlar ham qo‘llaniladi.