Аҳоли турмуш даражаси статистикаси

18.2. Аҳоли турмуш даражасининг умумлаштирувчи кўрсаткичлари


Аҳоли турмуш даражасини даставвал қўйидаги кўрсаткчилар умумлаштириб ифодалайди: жон бошига тўғри келган соф миллий даромад; номинал ва реал даромад индекслари; турмуш қиймати индекси; инсон баркамоллиги индекси; қашшоқлик индекси; аҳоли пул даромадлари ва харажатлари баланси; яшаш минимуми ва бошқалар.
Бу кўрсаткчилар қиймат - пул кўрсаткичлари бўлиб, аҳолининг ҳаётий эҳтиёжларини қондириш меъёрини акс эттиради. Аҳоли жон бошига яратилган ЯСД иқтисодий тараққиётни ва аҳоли турмуш даражасини ифодалайди:

бу ерда,
К_ТД - аҳоли турмуш даражаси коэффициенти
СМД - соф миллий даромад
А - аҳолининг ўртача сони.
Аҳоли турмуш даражасининг ўсиши учун СМД нинг ўсиш суръати: аҳолининг ўсиш суръатидан тезроқ бўлиши лозим. Буни аниқлаш учун турмуш даражаси индексини ҳисоблаш керак:
ёки
J_АТД=К_ТД1: К_ТД0
бу ерда,
J_атд - аҳоли турмуш даражаси индекси;
Агар J_атд>1 бўлса иқтисодий ўсиш содир бўлган, бинобарин аҳоли турмуш даражаси ошган. Агар J_атд<1 бўлса аксинча J_атд=1 бўлган. Аҳоли турмуш даражаси ҳам ўзгармаган.
Номинал даромад - бу бевосита ходим меҳнатининг миқдори ва сифатига қараб тўланадиган ҳақ бўлиб, у пул шаклидаги жамики даромадни ўз ичига олади. Шу нуқтаи назардан номинал даромад қўйидагича ҳисобланади:
НД = МБОД+МҚД
бу ерда,
НД - номинал даромад;
МБОД - меҳнат билан олинган даромад, яъни иш ҳақи, менежер
даромади, тадбиркор даромади;
МКД - мулкдан келган даромад, яъни фойда, рента, фоиз ва дивиденд.
Пул даромадининг ўзи, яъни номинал даромад аҳоли турмуш даражасини аниқ ифодалай олмайди, пулнинг реал қадри истеъмол товарлари нархига ҳам боғлиқ. Шу сабабли реал даромад: номинал даромаднинг миқдорига; даромаддан чегирилган ҳар хил солиқлар ва тўловларга, яъни пул
даромадининг эгаси қўлига тегадиган қисмига; трансферт тўловларига, яъни пенсия, нафақа, ишсизлик бўйича нафақалар, тиббий суғурта кабилардан тушган даромадларга боғлиқ.
Реал даромад жамики пул даромадлари (брутто даромад)дан турли тўловлар (солиқлар, социал суғурта тўловлари) чегириб ташлангандан кейин қолган қисми - соф (нетто) пул даромадини баҳо индексига бўлиш ёрдамида аниқланади:
РД=НД+ТТ-С/J_p
бу ерда,
ТТ - трансферт тўловлар эвазига тушган даромадлар
С - солиқлар ва турли тўловлар
J_Р - баҳонинг умумий индекси.
Реал даромад истеъмол товарлари ва хилма-хил хизматларда ифодаланган даромад бўлиб, пул даромадининг харид қобилиятини билдиради, аҳоли турмуш даражасини умумлашган ҳолда тавсифлайди.
Реал даромад индексини ҳисоблаш учун даставвал умумий ва пировард даромадлар ҳажми аниқланади. Буни қўйидаги шартли рақамлар мисолида кўриб чиқамиз (132-жадвал).