Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Aglomeratsiya–aholi punktlarning bir-birlariga qo‘shilib ketib, ulkan shahar, yagona iqtisodiy hudud hosil qilishi. Aglomeratsiyalarda aholi zich o‘rnashgan, xilma-xil ishlab chiqarish tarmoqlari, xususan sanoat korxonalari, ilmiy va o‘quv muassasalari to‘plangan bo‘ladi¹. Aglomeratsiya so‘zi fransuz adabiyotlarida uchraydi, inglizlar buni konurbasiya, amerikaliklar metropolislar, deb atashadi.

Shahar aglomeratsiyasi ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi va joylanishi tufayli turli funksional tip va yiriklikdagi shaharlarning vujudga kelishi va ularning bir joyda to‘planishidan, xususan shaharlarning qulay iqtisodiy geografik o‘rin tufayli eniga va bo‘yiga kengayib borishidan hamda yirik shahar atrofida va unga yaqin joyda shahar va shaharchalarning tarkib topib qo‘shilib ketishidan paydo bo‘ladi.

Shahar aglomeratsiyasi quyidagi shart va sharoitlarga tayangan holda shakllanadi:

-shahar atrofida bitta yoki ikkita yirik shahar bo‘lishi lozim;

-uning atrofida kamida ikkita shahar va shaharchalar bo‘lishi shart;

-markaziy shahar (aglomeratsiya yadrosi) va yo‘ldosh shaharchalar orasidagi masofa eng ko‘pi ikki soatlik vaqt doirasida bo‘lishi zarur;

-aglomeratsiya shahar va shaharchalari o‘rtasida mayatniksimon (tebranma) migratsiya aloqasi rivojlangan bo‘lishi shart;

-atrofidagi shaharlar aholisi eng kami aglomeratsiya aholisining 10 foizini tashkil etishi zarur va x.k.

Dunyoda birinchi shahar aglomeratsiyasi XIX asrning ikkinchi yarmida yirik shaharlar (London, Parij, Nyu-York va boshqa.) yoki unga yaqin joylashgan alohida uncha katta bo‘lmagan shaharlar atrofida shakllangan. Aglomeratsiyaning birinchi tipi yagona markazga asoslangan monosentrik xususiyatga ega bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tipi polisentrik, ya’ni mavqei jihatdan teng bo‘lgan ko‘p markazlardan iborat bo‘lgan. Bulardan monosentrik aglomeratsiyalar tipi keng tarqaldi. Holbuki, hozirda polisentrik tipi ham ko‘p sonlidir. Shu o‘rinda keltirish joizki, aglomeratsiyalar bir markazli (monosentrik) va ko‘p markazli (polisentrik) xususiyatga ega bo‘ladi. Farg‘ona-Marg‘ilon, Angren-Olmaliq aglomeratsiyalari polisentrik, Toshkent, Samarqand, Andijon, Namangan, Qarshi, Nukus, Urganch va boshqa aglomeratsiyalar monosentrik hisoblanadi.

Shahar aglomeratsiyasi - mehnat, madaniy-maishiy, rekrasion, infratuzilma, ishlab chiqarish va boshqa aloqalari bilan o‘zaro birlashgan shahar aholi punktlapi guruhiga aytiladi. Dunyoda eng yirik aglomeratsiyalar 20 dan ortiq bo‘lib, ularning ko‘pi AQShda ( Chikago, Nyu-York, Los-Anjeles), Hindistonda (Dehli, Bombey, Kalkutta), Yaponiyada (Tokio, Osako-Kioto-Kobe) va Braziliyada (San-Paulu, Rio-de-Janeyro) joylashgan. Pokiston (Karachi), Buyuk Britaniya (London), Eron (Tehron), Argentina (Buenos-Ayres), Fillipin (Manila), Xitoy (Shanxay), Fransiya (Parij), Bangladesh (Dakka), Rossiya (Moskva) kabi mamlakatlarda aglomeratsiyalar soni atiga bittadan, xolos. Shahar aglomeratsiyalari vaqt o‘tishi bilan rivojlangan davlatlarga nisbatan rivojlanayotgan davlatlarda tobora o‘smoqda.

Aglomeratsiya chegaralari odatda, markaz shahar bilan uning atrofidagi shaharlar o‘rtasidagi mehnat, madaniy-maishiy aloqalar samaradorligi bilan belgilanadi. Bu aloqalar chegarasi hozirgi zamonaviy transport rivojlangan bir vaqtda 50-60 km oraliqdagi radiusni tashkil etadi. Ko‘pgina hollarda bu shahar aglomeratsiya chegarasi ma’muriy chegaralar bilan mos kelmaydi.

Shahar atrofidagi aholi punktlapining shahar markazidan va uning atrofidan kelayotgan aholi hisobiga tezroq rivojlanishi shahar aglomeratsiyasining o‘z chegarasidan tashqariga chiqishiga olib kelmoqda. Bu jarayon fanda suburbanizasiya-deb ataladi (suburbanizasiya lotinchadan subur-shahar atrofi). Shahar markazidagi ekologik vaziyat, o‘ziga xos murakkab turmush tarzi, narx-navoning balandligi, jinoyatchilikning o‘sishi, soliqning yuqoriligi kabi noxush holatlardan charchagan, zerikkan odamlarning shahardan tashqariga ko‘chib o‘tishi va shahar markaziga ishga kelib-ketishi suburbanizasiya jarayoning rivojlanishida yetakchi omillar hisoblanadi. Eng avvalo bunda aholining moddiy jihatdan o‘ziga to‘q qatlami shahar atrofiga kelib joylasha boshlaydi. Keyinchalik o‘rta qatlam va o‘z navbatida aholi bilan baravariga ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalari ham kelib o‘rnashadi, rivojlanadi.

Vaqt o‘tishi bilan shahar va shaharchalar, o‘zaro hududiy tutashib, qo‘shilib ketadi va uni ayrim joylarda urbanizasiyalashgan hududlar deyishadi (London, Rur havzasi konurbasiyasi va x.k.). Urbanizasiyalashgan hududlar 3-5 ta aglomeratsiyaning birlashishidan tarkib topadi.

3-jadval