|
7.2. Irqlar geografiyasi
Etnoslar, tillar va dinlardan farqli o‗laroq, irqlar orasida qandaydir aniq
chegarani belgilash juda qiyin. Irqlarning aralashuvi ko‗p ming yillar davom etib,
tinimsiz va ayni paytda jadal sodir bo‗ladigan jarayondir (dunyo aholisining 30
foizi aralash va oraliq irqlarga mansub kishilar). Shuning uchun irqiy farqlar
odatda bir-biridan uzoqda joylashgan kishilar guruhlari orasida yaxshi seziladi,
o‗zaro yaqin yashaydigan kishilar orasida esa deyarli bilinmaydi.
Ta‘kidlash joizki, asosiy morfologik, fiziologik va psixologik xususiyatlariga
ko‗ra, insoniyat bir xil. Irqiy tafovutlar inson tanasi tuzilishidagi eng muhim
biologik xususiyatlarga taalluqli emas va kamsonli qiyosiy belgilarda namoyon
bo‗ladi. Har qanday irq vakillari o‗rtasidagi nikohdan sog‗lom farzand tug‗ilishi
mumkin. Irqiy va etnik birliklar nisbati masalasi juda murakkab. U yoki bu
birlikning tabiati o‗zaro keskin farq qilishini ularni ajratishda qo‗llaniladigan
mezonlarning xilma-xilligidan ham bilish mumkin. Ayni paytda, qadimda
odamlarning irqiy tiplari xuddi etnik birlikda bo‗lgani kabi, kishilarning hududiy
guruhlari asosida shakllangan.
Qabilalar dastlab irqiy jihatdan ham bir xil bo‗lgan. Asta-sekin, ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish jarayonida va yer shari bo‗ylab tarqalishi natijasida, turli
qabila guruhlari o‗zaro qo‗shilib keta boshladilar. Agar kishilarning etnik guruhlari
shakllanishi ko‗proq ijtimoiy ahamiyat kasb etsa, irqiy belgilar esa asosan biologik
jarayonlar hosilasidir.
Xalqlar katta irqlar darajasida bir xil bo‗lishi mumkin, lekin deyarli doim bu
irqlarning ayrim bo‗linmalariga nisbatan xar xil. Masalan, Yevropa xalqlarining
mutloq ko‗pchiligi yevropeoid irqiga mansub, biroq ulardan har biri ushbu irqning
ikki, va hatto ba‘zan har uchala (shimoliy, oraliq va janubiy) guruhi vakillarini o‗z
ichiga oladi. Agar katta yevropeoid irqining mayda irqiy tiplari (belomor-baltika,
alp, dinar va h.k.) haqida gapiradigan bo‗lsak, ularning chegarasi etnik chegaralar
bilan umuman mos kelmaydi. Xuddi shu kabi irqlar va til bo‗linmalari orasidagi
chegaralar ham o‗zaro mos kelmaydi. Masalan, turk guruhiga mansub tillar
160
mongoloid irqi vakillari orasida ham (yoqutlar, tuvaliklar va h.k.), yevropeoidlar
orasida (ozarbayjonlar, turklar va h.k.) ham keng tarqalgan; ko‗pchilik turk tillarida
so‗zlashadigan xalqlar aralash irqiy formalarga mansub. Bunday misollarni ko‗plab
keltirish mumkin.
Ko‗pchilik Amerika mamlakatlari etnoslar shakllanishida irqiy tiplar jadal
qo‗shilishining yorqin misoli bo‗la oladi. Metisasiya asosan qadimda va o‗rta
asrlarda bo‗lib o‗tgan eski Dunyodan farqli ravishda, bu yerda mazkur jarayonlar
so‗nggi uch-to‗rt asrda ro‗y byerdi va hozir ham davom etmoqda. Zamonaviy
Amerika xalqlari ikki, ba‘zan uch irq vakillari qo‗shilishidan paydo bo‗lganlar.
Bunda Afrikadan keltirilgan, turli qabilalarga mansub, yangi joylarda oqlar bilan
ketma-ket o‗rnashgan negrlar tezda qabila tillarini unutib, o‗zlari yashay boshlagan
mamlakatning hukmron tillarini (ingliz, ispan, portugal, fransuz) o‗zlashtirdilar.
Atrofdagi aholi bilan qo‗shilib, ular ayrim mamlakatlarda millatni (braziliyaliklar,
kubaliklar) tashkil etuvchi asosiy etnik komponentlarga aylandilar. Boshqa
mamlakatlarda, ayniqsa, AQSHda, ularning oq aholi bilan qo‗shilish jarayoniga
irqiy kamsitish siyosati orqali sun‘iy to‗siqlar qo‗yildi.
MDH va Boltiqbo‗yi mamlakatlarida yevropeoid irqining har uchala guruhiga
mansub kishilar ko‗pchilikni (80% dan ortiq) tashkil etadi. Shimoliy guruh boltiq
xalqlariga, shimoli-g‗arb – ruslarga, janub esa asosan kavkaz xalqlariga tegishli.
Oraliq formalarga ruslarning katta qismi, ukrainlar, beloruslar va boshqa xalqlar
kiradi. Sharqiy Sibir va Uzoq Sharqning tubjoy xalqlari mongoloidlarning
matyeriak guruhiga mansub, eskimoslar esa mazkur irqning arktika guruhini
tashkil etadi. Volgabo‗yida, Uralda, G‗arbiy Sibirda va Qozog‗istonda qadimdan
yevropeoid va mongoloidlar o‗rtasida oraliq zona shakllangan. Boz ustiga,
mongoloid irqini namoyon qiluvchi belgilar sharqqa tomon kuchayib boradi.
Mongoloid belgilari ustunlik qiluvchi G‗arbiy Sibir tekisligi va Sayan-Oltoy zonasi
xalqlari Ural irqiy guruhi tarkibiga kiradilar.
Volgabo‗yi va Uralda yashovchi fin (mordva, mari, udmurt, saam) va turk
(chuvash, boshqird va tatar) tillarida so‗zlashuvchi xalqlarda mongoloid irqiga
161
mansub belgilar ancha zaif rivojlangan; ushbu xalqlarni laponoid va uralyoni irqiy
tiplari, deb atash qabul qilingan.
Xalqlarning buyuk ko‗chishi davrida Markaziy Osiyo mongoloidlarining
ko‗pchiligi, tubjoy aholisi asosan yevropeoidlardan iborat bo‗lgan G‗arbiy
Sibirning cho‗l mintaqasiga, Qozog‗istonga, O‗rta Osiyoga va Janubi-Sharqiy
Yevropa cho‗llariga kirib bordilar. Natijada, bu yerda ikkita aralash irqiy tip:
asosan zamonaviy qozoqlar orasida tarqalgan
Do'stlaringiz bilan baham: |
