|
6.3-jadval
J.Bojyo – Garne, E.Rossetning demografik qarish shkalasi
*
bosqichlar
60 yosh va undan
kattalarning jami aholi
tarkibidagi salmog‗i,
foizda
Qarilik bosqichlari va aholining qarish
darajasi
1
‹8
Demografik yosh
2
8 – 12
Qarilikning dastlabki bosqichi
3
10 – 12
Qarish bosqichi
4
12 dan yuqori
Demografik qarish
14 – 16
Demografik qarishning o‗rtacha darajasi
16 – 18
Demografik qarishning yuqori darajasi
18‹ va undan yuqori
Juda yuqori qarish darajasi
Manba: *Meдков В.M. Демография. –M.: 2004, с. 132.
Sayyoramizda aholining qarishi 1870 yillardan boshlangan. 1870 – 1937
yillarda Fransiya, Shvetsiya, Germaniya va Buyuk Britaniya aholisi tarkibida 60
yoshdan yuqori yoshdagilar salmog‗i 12 foizdan oshgan. Demografik ma‘lumotlar
guvohlik berishicha, XX asrning ikkinchi yarmi va XXI asr boshlarida dunyo
146
aholisining yosh tarkibida sezilarli o‗zgarishlar sodir bo‗lgan. Avvalo XX asr
sayyoramizda aholi sonining eng yuqori sur‘at bilan ko‗paygan davri bo‗ldi. Bu
davrda dunyo aholisi 1,656 milliondan 6 milliardga etdi, yoki deyarli 4 barobarga
oshdi. Bu jarayonda 65 yosh va undan katta bo‗lgan qariyalar hissasi ham
anchaginadir. Dunyo aholisi tarkibida XX asrda bolalar salmog‗i kamayib,
qariyalar salmog‗i esa ortib bordi. Masalan, 1980 yilda dunyo aholisi tarkibida
bolalar (0 – 14 yosh) 35 foizni tashkil etgan bo‗lsa, 2001 yilga kelib esa bu
ko‗rsatkich 30 foizni tashkil etdi. Ana shu davrda qariyalar salmog‗i esa 6 foizdan
7 foizga etdi
1
. Bunday jarayonni dunyoning barcha hududlarida ham kuzatish
mumkin. Aholi tarkibida bolalar salmog‗ining oshib borishi, yuqorida qayd
etilganidek, demografik holatning o‗zgarishi, avvalo tug‗ilishning kamayib borishi,
aholining umr ko‗rish muddatining uzayishi bilan bog‗liqdir. Jumladan, dunyo
aholisi XX asrning boshlarida o‗rtacha 50 yil atrofida umr ko‗rgan bo‗lsalar,
hozirgi davrga kelib aholining o‗rtacha umr ko‗rishi 68 yilga etdi
2
.
Demografik qarish natijasida qariyalar salmog‗ining oshib borishi ma‘lum
darajada aholining ijtimoiy faolligini pasaytiradi, iqtisodiyotda yoshlar salmog‗i
kamayadi, nafaqa ajratish bilan bog‗liq muammolar ko‗payadi; qariyalarga tibbiy
xizmatni ko‗paytirish sog‗liqni saqlash tizimiga o‗zgartishlar kiritilishini taqozo
etadi. Nihoyat hali ishlashni hohlovchi ―yosh qariyalarni‖ ish bilan ta‘minlash ham
o‗ziga xos muammolarni keltirib chiqaradi.
Aholining qarishi moddiy ishlab chiqarish va xizmat ko‗rsatish sohalari
tizimiga ham ta‘sir ko‗rsatadi-chunki qariyalarning talablariga ko‗ra tovar va
xizmat ko‗rsatish turlarini o‗zgartishi lozim bo‗ladi. Ba‘zi texnologik
opyeratsiyalarni
bajarish,
mashina
va
jihozlarni
qariyalar
talablariga
moslashtirishga to‗g‗ri keladi. Ular talablariga transport vositalari ham javob
berishi kerak.
―Qariyalar bumi‖ asta-sekin butun dunyoni qamrab olyapti va yuqoridagi
kabi qator muammolarni keltirib chiqarmoqda. Insoniyat bu muammolarning
1
Демографический – энциклопедический словарь.- М., 1985 с. 278., Населения и общества. Информацион
бюллетень РАН. - М., 2001, № 56.
2
Yuqorida qayd etilgan manbalar.
147
naqadar muhimligini tushunib yetishi lozim. Ko‗p davlatlarda (birinchi navbatda
Yevropa davlatlarida) qariyalarning hayotini yaxshilash borasida ancha ishlar
qilinmoqda. Biroq demografik qarish bilan bog‗liq barcha muammolar, mazkur
jarayonga yuz tutgan hamma davlatlarda ham davlat siyosati darajasiga ko‗tarilish
va takomillashuvi lozim.
Aholining yosh tarkibi dunyo hududlari bo‗ylab keskin farq qiladi. BMT
tasnifiga ko‗ra jami aholi tarkibida 65 yosh va undan katta yoshdagilar salmog‗i 7
foizdan yuqori bo‗lsa, aholi demografik nuqtai nazardan qari hisoblanadi. Hozirgi
davrda 2018 yil dunyo aholisi tarkibida 65 va undan yuqori yoshdagilar salmog‗i 9
% ni, Afrikada – 3%, Amerikada – 10 %, Osiyoda – 8 %, Yevropada – 18 %,
Avstraliya va Okeaniyada esa 12 % tashkil etmoqda. Dunyo bo‗yicha aholisi eng
qari davlatlarga Yaponiya (28 %), Germaniya, Italiya (21 %) va Monako (26 %)
davlatlarini kiritish mumkin. O‗zbekistonda bu ko‗rsatkich 5% ni tashkil etmoqda.
Dunyo hududlari bo‗ylab aholi yosh tarkibidagi farq har bir hududning
demografik holatiga hamda migratsiya jarayoniga bog‗liqdir. Tug‗ilish darajasi
past bo‗lgan Yevropa davlatlari aholisi tarkibida bolalar va qariyalar salmog‗i
deyarli tengdir. Hozirgi davrda (2017 y.) dunyoda aholisi eng qari davlat G‗arbiy
Yevropadagi Monako davlati bo‗lib, bu yerda aholi tarkibida qariyalar jami
aholining 26 foizini, bolalar esa 13 foizni, Osiyoda Yaponiya bo‗lib, unda qariyalar
28 foiz, Xitoy Makaosida 10 foizni tashkil etadi. Jahondagi aholisi eng yosh
davlat G‗arbiy Afrikadagi Nigyer davlatidir. Bu davlatda jami aholi tarkibida
bolalar 50 foizni, qariyalar esa faqat 3 foizni tashkil etmoqda. Umuman, keyingi 20
– 30 yillik davrda dunyodagi aksariyat davlatlarda qariyalar salmog‗i ko‗payib
bordi. Hozirgi davrda dunyo bo‗yicha 65 yosh va undan katta bo‗lgan aholi
salmog‗i ko‗payib bordi yoki aholining yillik o‗sishida qariyalar hissasi 10 foizni
tashkil etmoqda. Mutaxassislar prognozlaricha yaqin kelajakda, dunyoning barcha
hududlarida ham turli ijtimoiy – iqtisodiy, demografik omillar ta‘sirida qariyalar
salmog‗i ortib borar ekan. 2050 yilga borib jami aholi tarkibida qariyalar salmog‗i
rivojlangan davlatlarda 25 – 30 foizga, rivojlanayotgan davlatlarda esa 8 – 10
foizga yetishi kutilmoqda. 1998 yil ma‘lumotiga qaraganda, dunyo bo‗yicha 65
148
yosh va undan yuqori yoshdagilar jami aholining 7 foizini tashkil etgan bo‗lsa,
2017 yilda o‗sish sur‘ati davom etganligi bois, ular ulushi 9 foizga etdi.
BMT ma‘lumotiga qaraganda, 1990 yilda aholini qarish jarayoni bo‗yicha
davlatlar quyidagicha taqsimlangan:
• 61 davlat (1,200 mln.kishi) aholisi qari davlatlar hisoblangan;
• 58 davlat (2700 mln. aholi) qarilik bo‗sag‗asida;
• 73 davlat (980 mln.aholi) demografik yosh;
• 23 davlatdan esa aholi qarishi bo‗yicha ma‘lumot bo‗lmagan.
Hozirgi davrga kelib esa demografik qari davlatlar soni ko‗payganligi
tabiiy.
Do'stlaringiz bilan baham: |
