|
ΔS = S
1
– S
0
1
Δt – mutloq ko‘payish.
So – o‘rganilayotgan davr boshidagi aholi.
S
1
– o‘rganilayotgan davr oxiridagi aholi. (Medkov V.M. Demografiya. - M., 2004,
s. 98). Masalan, O‘zbekiston aholisini 1991 – 2009 – yillardagi mutloq o‘sishini
yuqorida qayd etilgan formula yordamida aniqlaymiz.
1
Медков В.М. Демография. - М. 2004. С. 98.
51
R-1991–20,7 million;
R-2018 – 32,7 million;
Δ-1991-2009=32,7-20,7=12,0 million. Demak, 1991 – 2018 yillarda O‘zbekiston
aholisining o‘sishi 12,0 million kishiga teng bo‘lgan yoki qayd etilgan davrda
respublika aholisi mutloq 12,0 million kishiga ko‘paygan. Ma’lumki, davlat yoki
hudud aholisi tug‘ilganlar va immigrantlarning kelishi hisobiga ko‘payadi, o‘lim
va emigrantlarning kyetishi hisobiga esa kamayadi.
Aholi umumiy mutloq sonini topishda 4 ta asosiy ko‘rsatkichi ishtirok etadi,
bular:
1) tug‘ilganlar soni;
2) o‘lganlar soni;
3) immigrantlar soni;
4)emigrantlar soni. Aholi sonidagi o‘zgarishlarni o‘rganishda “balans”
tushunchasidan ham foydalaniladi. Tug‘ilganlar va o‘lganlar balansi – aholining
tabiiy o‘sishidir (ma’lum davrdagi tug‘ilganlar va o‘lganlar soni farqi).
Immigrantlar va emigrantlar balansi – aholining mexanik o‘sishidir.
Agar aholi soni tashqi migratsiya hisobiga ko‘paymaydigan bo‘lsa – bu
mamlakat aholisi “yopiq aholi” deyiladi, aksincha, tashqi migratsiyaning
mavjudligi tufayli, aholi soni ko‘payib borsa, bunday mamlakat aholisi “ochiq
aholi” deyiladi. Aholining tabiiy o‘sishi va migratsiya qoldig‘i ma’lum davrdagi
aholi soni o‘zgarishi komponentlaridir. Aholi mutloq soni xaqidagi eng aniq
ma’lumotlar aholi ro‘yxati o‘tkazish orqali olinadi.
Aholi ro‘yxati oralig‘idagi aholi sonini aniqlashda esa demografik balans
usulidan foydalaniladi. Mazkur usul demografik balans tenglamasida o‘z ifodasini
topgan:
S
1
= S
0
+ (N-M) + (P-V)
S
0
– aholi soni (o‘rganilayotgan davr boshi)
N – o‘rganilayotgan davrdagi tug‘ilganlar soni
M – o‘rganilayotgan davrdagi o‘lganlar soni
P – kelganlar (immigrantlar) soni
52
V– ketganlar (emigrantlar) soni.
O‘zbekiston aholisining 2001 – yil 1- yanvardagi mutloq sonini yuqorida
keltirilgan tenglama yordamida aniqlaymiz. 2000 – yil 1 – yanvarda (So)
Respublikada mavjud aholi soni 24582,8 kishini tashkil etgan. 2000 – yil 1 –
yanvardan 31 – dekabrgacha bo‘lgan davrda 527580 ta chaqaloq (N) tug‘ilgan,
135598 nafar kishi hayotdan ko‘z yumgan (M). Ana shu davrda Respublikaga
kelganlar (P) soni 145880 kishini, respublikadan ketganlar (V) soni esa 212472
kishini tashkil etgan. Demak,
S
o(2001)
=24582,8+(547580-135598)+(145880-212472)=24908,2;
So(2001)
=24908,21
Aholi
soni
dinamikasidagi
o‘zgarishlarni mutloq ko‘rsatkichlarda
aniqlashning o‘ziga xos kamchiliklari mavjud. O‘rganilayotgan davr qancha uzoq
bo‘lsa, aholi sonidagi o‘zgarishlarning aniqlik darajasi kamayadi. Shuningdek,
o‘rtadagi davrlarning xususiyatlari to‘la ochilmay qoladi. Bu borada aholi sonidagi
o‘zgarishlarni nisbiy ko‘rsatkichlar orqali aniqlash maqsadga muvofiqdir. Bunda
o‘rganilayotgan davr bir nechta kichik-kichik davrlarga bo‘lib, ulardagi aholi
o‘sishi nisbiy aniqlanadi. Aholi soni dinamikasini ilmiy tadbiq etishda aholining
davriy va o‘rtacha yillik o‘sish koeffitsientlari ham xizmat qiladi.
Aholining davriy o‘sishi koeffitsientlari: Aholining ma’lum bir davrda
o‘sishini aniqlashda eng oddiy usul o‘rganilayotgan davrning boshidagi aholi
soniga nisbatan, o‘rganilayotgan davrning oxiridagi aholi sonini necha foiz
oshganini aniqlashdir.
K
o‘sish
=
,
bu yerda,
K
o‘sish
- aholining o‘sish sur’ati;
S
1
–aholining yil oxiridagi soni;
S
0
–aholining yil boshidagi soni. Masalan: O‘zbekiston aholisi 01.01.1989 yilda
19,905 ming kishini tashkil etgan. 01.01.2000 yilda esa – 24583 ming kishiga etdi.
1
Демографический ежегодник Узбекистана 2002. -Ташкент – 2003, 27, 94 va 276 betlar malumotlari asosida
hisoblandi.
%
100
0
1
S
S
53
Ushbu holda 1989-2000 yillardagi aholining o‘sish koeffitsienti 123,5 % ga
tengdir.
%
5
,
123
%
100
19905
24583
2000
1989
ўсиш
K
Ikkinchi usuli o‘rganilayotgan davrdagi aholi sonining mutloq o‘sish sonini
o‘rganilayotgan davr boshidagi aholi soniga nisbati bilan aniqlanadi.
Aholining o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati va o‘sish koeffitsientlari: Turli
davrlardagi aholi o‘sishi sur’atini taqqoslash uchun aholining o‘rtacha yillik o‘sish
sur’ati va o‘sish koeffitsientlaridan foydalaniladi. Buning uchun o‘rganilayotgan
davrdagi aholini umumiy o‘sishi aniqlanib logarifmlar yordamida tuzilgan maxsus
o‘sish va kamayish jadvali (Ayrapetov) asosida o‘rtacha yillik o‘sish sur’ati va
o‘sish koeffitsientlari orqali aniqlanadi. Bundan tashqari, aholining o‘rtacha yillik
ko‘payish sur’atini topishda maxsus formulalar yordamida ham topish mumkin.
Jumladan,
K
ko‘payish sur’ati
- aholining o‘rtacha yillik ko‘payish sur’ati;
R
1
–aholining yil oxiridagi soni;
R
0
–aholining yil boshidagi soni.
Masalan, 1989-2000 yillarda ya’ni 11 yilda aholining davriy o‘sish
koeffitsienti 123,5 foizni tashkil etgan. Aholining o‘rtacha yillik o‘sish va
kamayishi jadvalidan 11 yil uchun 123,5 foiz o‘sganligini ko‘ramiz. 11 yilda
O‘zbekiston aholisining ko‘payish sur’ati 23,5 foizni, o‘rtacha yillik ko‘payish
sur’ati esa 11,7 foizni tashkil etadi. Bular aholi sini dinamikasining nisbiy
ko‘rsatkichlaridini ifodalaydi. Aholi dinamikasining nisbiy ko‘rsatkichlari uning
rivojlanish intensivligini belgilaydi.
%
5
,
23
19905
19905
24583
%
100
0
0
1
S
S
S
K
кўпайиш
%
5
,
%
100
0
0
1
S
S
S
K
Ўртача йилш
54
Do'stlaringiz bilan baham: |
