Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

8.3. Dunyo til oilalari geografiyasi 
 
Aholi  ro‘yxatlarida  ikkita  muhim  etnik  ko‘rsatkich  –  til  va  milliy  o‘zlikni 
anglash  (qaysi  millatga  mansubligi  haqidagi  savolga  bergan  javobi  orqali 
aniqlanadi)  ko‘p  uchraydi.  Til  umumiyligi  –  etnos  shakllanishining  muhim 
shartidir;  zotan,  ko‘pincha  til  va  xalq  nomi  o‘zaro  mos  keladi.  U  yoki  bu  aholi 
guruhida  ona  tilining  o‘zgarishi  assimilyasiya  jarayonlarining  chuqurlashib 
ketganini ko‘rsatadi; odatda til o‘zgargandan keyin  milliy o‘zlikni anglashda ham 
o‘zgarishlar  yuz  beradi.  Masalan,  Fransiya  sharqida  yashaydigan  deyarli  barcha 
elzatsliklar nemis va fransuz tillarida so‘zlashadilar.  
Belgiya  va  Shveysariya  kabi  ko‘pmillatli  davlatlar  aholisining  asosiy  qismi 
ikki yoki uch tillidirlar. Umuman ikki tillilik – ko‘pmillatli mamlakatlar uchun xos 
xususiyat  bo‘lib,  kamsonli  millatlar  vakillari  o‘z  ona  tillaridan  tashqari,  rasmiy 
davlat  tilidan  ham  foydalanadilar  (Hindistonda  –  hindi,  Pokistonda  –  urdu, 
Indoneziyada  –  baxasa  Indonesia,  Filippinda  –  tagalog,  bir  qator  Afrika 
davlatlarida – ingliz yoki fransuz tillari). Ikki tilli guruhlar asosan etnik chegaralar 
yoqasida  hududlarda  keng  tarqalgan.  Bundan  tashqari,  ikki  tillilik  muhojirlarni 
ko‘p qabul qilgan mamlakatlar uchun ham xosdir. Keyingi paytlarda ikki tillilikka 
shahar  aholisining  jadal  o‘sishi,  qishloq  aholisining  turli  guruhlari  o‘rtasidagi 
aloqalarning  kuchayishi,  ta’lim  va  madaniyat  darajasining  yuksalishi  kabi  omillar 
katta ta’sir ko‘rsatmoqda. 
Bir  necha  xalqlarning  bir  tilda  so‘zlashishi  tez-tez  uchraydigan  holdir. 
Masalan, ingliz tilida inglizlar, avstraliyaliklar, yangi zelandiyaliklar, kanadaliklar, 
AQSH  Amerikaliklari  va  boshqa  xalqlar  gaplashadilar.  Ispan  tili  nafaqat  ispanlar 
uchun,  balki  Lotin  Amerikasidagi  juda  ko‘p  xalqlar  uchun  ona  tili  bo‘lib 
hisoblanadi. Bitta tilda nemislar, avstriyaliklar va shveysariyaliklar so‘zlashadilar.  
Muayyan tilda so‘zlashadigan kishilar soni o‘sha xalqqa mansub aholi soniga 
mos  kelmaydi.  Ayniqsa,  bu  narsa  millatlararo  muloqot  vazifasni  bajaruvchi  yirik 
xalqlarning tillariga tegishlidir. Bunday tillarning eng ko‘p tarqalganlari (taxminan 
mln. kishi): xitoy (1500), ingliz (500), hindi va unga yaqin urdu (540), ispan (300), 

---

 
180 
rus  (270),  arab,  bengal  va  indonez  (har  birida  250  dan),  portugal  (200),  nemis 
(140),  fransuz  (125)  va  h.k.  Shunday  qilib,  mazkur  12  tilda  jahon  aholisining 2/3 
qismi so‘zlashadi. 
Milliy  o‘zlikni  anglash  eng  muhim  etnik  aniqlovchi  bo‘lib  xizmat  qiladi. 
Uzoq  tarixiy  davrlar  mobaynida  shakllangan  milliy  o‘zlikni  anglash,  garchi  etnik 
birlikni  tashkil  qiluvchi  juda  ko‘p  unsurlardan  iborat  bo‘lsada,  o‘ziga  xos 
mustaqillikka ega. Shuning uchun u asosiy xalqdan hududiy jihatdan ajralib qolgan 
kishilar  guruhida,  hattoki  tili  o‘zgarib  ketgan  holatda  ham  saqlanib  qolishi 
mumkin.  Milliy  o‘zlikni  anglash  ta’sirida  ba’zan  etnik  guruhlar  o‘z  milliy 
hududiga qayta qo‘shilishga, o‘z ona tilini qayta tiklashga intiladilar. 
O‘zlikni anglash yuqori darajada  milliy konsolidatsiyalashgan xalqlar uchun 
xosdir.  Biroq,  qabila  tuzumi  uchun  xos  xususiyatlarni  saqlab  qolgan  elatlarda 
milliy  ongi  hali  aniq  shakllanmagan  bo‘ladi.  Bunday  elatlarda  ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishning  past  darajasi  va  milliy  so‘zlashuvchi  markazlarining  yo‘qligi  turli 
shevalarda  so‘zlashuvchi  guruhlar  o‘rtasida  muloqot  va  madaniy  aloqalar 
rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. Aniq milliy ong shakllanmaganligi oraliq guruhlar 
(muhojirlar,  ikki  tilli  aholi,  etnik  chegaralar  yoqasida  yashovchi  kishilar  va  h.k.) 
uchun ham xosdir. Ko‘pincha boshqa mamlakatlarga ko‘chib ketgan muhojirlarda 
o‘z  xalqiga  mansublik  hissi  susayib,  uning  o‘rnini  ilgari  yashagan  mamlakatga 
yoki  o‘zining  sobiq  qo‘shnisiga  mansublik  hissi  egallaydi.  Jumladan, 
kataloniyaliklar,  galisiyaliklar  va  hatto  basklar  o‘zlarini  ispanlar,  deb,  tamillar  – 
hindlar, deb, yavaliklar – indonezlar, deb atay boshladilar. 
Assimilyasiya  jarayonlarining  borishi,  muhojirlar  orasida  milliy  ong 
o‘zgarishidagi  sur’atlar  ular  kirib  kelgan  mamlakatining  tili,  urf-odatlari  va  turli 
madaniy  unsurlarini  qay  darajada  o‘zlashtirishlariga  hamda  aralash  nikohlarning 
tarqalishiga bog‘liq. Ingliz tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarda (AQSH, Avstraliya, 
Kanadaning  ingliz  tili  provinsiyalari)  Buyuk  Britaniyadan  ko‘chib  kelganlar 
farzandlarini  boshqalardan  ajratish  qiyin.  Markaziy  Yevropa,  Italiya,  Slavyan 
davlatlari  emigrantlarining  assimilyasiyalashuvi  qiyin  kechmoqda;  irqiy  jihatdan 
ham  farq  qiluvchi  –  yaponlar,  indonezlar,  filippinliklarda  esa  yanada  qiyinroq. 

---

 
181 
Osiyo  millatiga  mansub  kishilar,  odatda,  uchinchi  va  undan  keyingi  avlodlarda 
ham o‘z milliy xususiyatlarini saqlab qoladilar. 
Xozirgi  paytda  dunyoda  taxminan  2000-3000  xalq  mavjud  bo‘lib,  ular  bir 
necha o‘n kishidan iborat mayda qabilalardan (Hindistonda andamanlik minkoplar, 
Indoneziyada  toalalar,  Braziliyada  botokudlar,  Argentinada  alakaluflar  va 
yamanlar va h.k.) to bir necha yuz million aholini o‘z ichiga oluvchi yirik (ruslar, 
AQSH  Amerikaliklari,  xitoylar,  yaponlar,  braziliyaliklar  va  h.k.)  millatlargacha 
bo‘lgan guruhlarni o‘z ichiga oladi. 
Biroq  mazkur  raqamlar  juda  shartli    bo‘lib,  u  yoki  bu  xalqning  alohida 
millat, elat, qabila yoki qaysidir etnos tarkibidagi etnografik guruh ekanligi haqida 
mutaxassislar  orasida  tinimsiz  bahslar  bormoqda.  Masalan,  milliy  jihatdan  eng 
konsolidatsiyalashgan  mintaqa –  Yevropada olimlar  60  ta  xalqni tub  joy  millatlar 
sifatida  ajratganlar.  Ayrim  etnograflar  bretonlar,  uelsliklar,  frizlarni  mustaqil 
xalqlar,  deb  hisoblasalar,  boshqalari  bretonlar  –  fransuzlar,  uelsliklar  –  inglizlar, 
frizlar  esa  gollandlar  tarkibiga  mansub  etnografik  guruh,  deb  ataydilar.  Shuning 
uchun, bunday holatlarda muayyan xalqqa mansub aholi sonini aniqlashda ona tili, 
tug‘ilgan  yurti,  fuqaroligi,  irqi,  dini,  qabilaviy  mansubligi  kabi  ma’lumotlardan 
foydalanish maqsadga muvofiqdir.  
Bir  qator  Osiyo  va  Afrika  mamlakatlarida  o‘zaro  yaqin  til  va  shevalarda 
so‘zlashadigan  kishilar  guruhlari  orasida  milliy  so‘zlashuvchining  kuchayishi 
kuzatilmoqda.  Qondosh  etnos  guruhlar  uchun  yagona  adabiy  tilning  yaratilishi, 
ma’muriy  chegaralar  aholining  milliy  tarkibiga  mos  holda  o‘rnatilishi  bu 
jarayonlarga  ijobiy  ta’sir  ko‘rsatmoqda.  Bu  narsa  hindistonliklar,  bixarlar, 
rajastxanliklar,  visayya  kabi  yirik  etnik  guruhlarga  tegishlidir.  Jumladan,  bixarlar 
tarkibiga  uchta  ko‘pmillionli  xalq  –  bxodjpuri,  magaxi  i  maytxili  xalqlari  hamda 
o‘ndan  ortiq  mayda  etnik  guruhlar,  rajastxanliklar  tarkibiga  –  marvarilar, 
jaypurilar,  mevarilar  va  boshqalar  kiradi.  Visayya  xalqi  esa  sebua,  panay-
xiligaynon, samar-leyte va boshqa etnik guruhlarni o‘zida birlashtiradi. Kelgusida, 
muayyan  tarixiy  sharoit  ta’sirida  nomlari  qayd  etilgan  barcha  etnik  guruhlar  yo 

---

 
182 
yagona xalqqa birlashishi, yoki o‘zaro qondosh xalqlar negizida bir necha mustaqil 
millatlar shakllanishi kutiladi. 
Hozirgi  paytda  xalqlarni  muayyan  tilda  so‘zlashuviga  ko‘ra  (lingvistik) 
tasniflash  ancha  keng  tarqalgan.  To‘g‘ri,  birgina  til  xalqlar  orasidagi  barcha 
belgilarni  o‘zida  aks  ettirish  imkoniga  ega  emas,  bunday  holatlarda  boshqa  etnik 
ko‘rsatkichlardan  foydalaniladi.  Xalqlarni  guruhlashda  mazkur  tizim  qondoshlik 
belgilari  bo‘yicha  birlashtirilgan  tillarni,  ularning  lug‘at  fondi  va  grammatikasini 
taqqoslash yo‘li bilan o‘rnatilgan genealogik tasnifidan foydalanadi.  
Ushbu  tizimdagi  oliy  taksonomik  birlik  –  til  oilalari  bo‘lib,  hozirgi  paytda 
dunyoda  15  ta  til  oilasi  va  biron  bir  oila  tarkibiga  kirmaydigan,  o‘ziga  xos  tilda 
so‘zlashadigan alohida xalqlar (koreyslar, yaponlar, basklar, ketlar va h.k.) mavjud. 
Ba’zi hollarda u yoki bu xalq tillararo o‘xshashligiga qarab emas, balki geografik 
va  tarixiy-madaniy  belgilari  bo‘yicha  muayyan  til  oilasi  tarkibiga  kiritilgan 
(tillarning  genetik  qondoshligi  ilmiy  isbotlangan  chog‘dagina  “til  oilasi” 
tushunchasi  qo‘llaniladi).  Bunday  guruhlarga  papuaslar  va  hind  xalqlari  mansub 
bo‘lib,  aslida  ularning  har  biri  bir  necha  oilani  o‘zida  birlashtirgan.  Uch  afrika 
«oilasi»  (nigyer-kordofan,  nil-sahroi  kabir  va  koysan)  ham  bir  necha  oiladan 
iborat. 
Oila ichidagi o‘zaro yaqin til guruhlari – dunyoda ularning soni 45 ta – hamda 
(oila tarkibida, biroq bironta til guruhiga kirmaydigan) alohida tilda so‘zlashadigan 
xalqlar  ikkinchi  taksonomik  birlikni  tashkil  etadi.  Masalan,  hind-yevropa  oilasiga 
slavyan,  boltiq,  gyerman,  roman,  Eron  va  boshqa  til  guruhlari  bilan  bir  qatorda, 
hech  bir  guruhga  qo‘shilmaydigan  albanlar  va  armanlar  ham  kiradi.  Eng  quyi 
taksonomik birlik alohida til emas, balki xalq bo‘lib hisoblanadi.  
Til oilalarining shakllanish jarayoni insoniyatning yer shari bo‘ylab joylanishi 
bilan  uzviy  bog‘liq.  Eng  yaqin  tillar  odatda  uzoq  vaqt  davomida  bitta  mintaqada 
yashagan  va  kelib  chiqishi  umumiy  bo‘lgan  qo‘shni  xalqlarda  uchraydi.  Ba’zi 
hollarda  bir-biridan  uzoqda  yashaydigan  xalqlarning  tillarida  ham  o‘xshashlik 
kuzatiladi  (masalan,  yavaliklar  va  malagaslar,  vengrlar  va  mansilar,  yoqutlar  va 
ozarbayjonlar). Buning sababi shuki, o‘xshash tilda so‘zlashadigan xalqlarning yo 

---

 
183 
kelib  chiqishi  umumiy,  yoki  uzoq  o‘tmishda  ular  o‘zaro  qo‘shni  bo‘lib 
yashaganlar. 
Yer shari aholisining 40 foizdan ko‘prog‘i 11 ta til guruhini o‘zida jamlagan 
hind-yevropa  til  oilasiga  mansub.  Mazkur  tillar  dunyoning  deyarli  barcha 
mintaqalarida,  ayniqsa,  Yevropa,  Osiyo  va  Amerikada  keng  tarqalgan.  Jahon 
aholisining taxminan 20 foizi xitoy-tibet oilasi (uning tarkibiga eng ko‘psonli xalq 
– xitoylar kiradi)  tillarida so‘zlashadi.  Aholining  8 foizi  Afrikada keng  tarqalgan 
nigyer-kordofen,  5-7  foizi  esa  semit-xamit  oilasi  (Osiyo  va  Afrika 
mamlakatlaridagi  arablar)  tillaridan  foydalanadi.  Shunday  qilib,  mazkur  4  ta  til 
oilasida insoniyatning 4/5 qismi gaplashadi. 
Til  oilalari  va  guruhlarining  geografik  tarqalishi  juda  notekis.  Masalan,  arab 
tili Janubi-G‘arbiy Osiyo va Shimoliy Afrikaning juda katta hududlarini egallagan. 
Turk guruhiga mansub tillar Bolqon yarim orolidan to shimoli-Sharqiy Sibirgacha 
etib  borgan.  Dunyoning  barcha  qit’alarida  ingliz  tilida  so‘zlashadilar.  Ispan  tili 
Lotin  Amerikasining  katta  qismida  tarqalgan.  Yevropada  inglizcha  va  ispancha 
gaplashadigan  kishilar  dunyodagi  jami  shu  tillarda  so‘zlashuvchilarning  20 
foizidan kamrog‘ini tashkil etadi. Bu jarayonlar ta’sirida bitta tilda mazkur xalqqa 
umuman aloqasi bo‘lmagan, ko‘pincha butunlay boshqa irqqa mansub kishilar ham 
so‘zlashmoqdalar. 
Keyingi yillarda turli xalqlar o‘sish sur’atidagi xilma-xilliklar tufayli, turli til 
oilalari  va  guruhlariga  mansub  aholining  yer  yuzidagi  jami  aholi  soniga  nisbatan 
salmog‘i  tez  o‘zgardi.  Nigyer-kordofan,  semit-xamit  va  avstroneziya  til  oilalari 
aholisi  orasida  o‘sish  juda  yuqori.  Ayni  paytda,  hind-yevropa  va  ural  oilalariga 
mansub xalqlar hamda yaponlarning salmog‘i sezilarli darajada kamaygan.