Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

3.4-jadval 
Yer shari aholisining o‘sishi 
 
 
 
Yilnoma 
 
Davr 
Davrning 
davom 
yetishi 
 
Davr boshida 
aholi soni (mln 
kishi) 
Aholi soni 
o‘rtacha yillik 
o‘sishi 
Eramizdan 7000 
yil  avval 
Neolit 
5000 
10 
- 
 
Antik davr 
7000 
50 
0,03 
(yangi yera) 
Yangi  yeraning 
boshlanishi 
o‘rta 
asrlarni 
dastlabki yillari 
2000 
230 
0,1 
1000 yil 
O‘rta asrlar 
1000 
305 
0,02 
1500 yil 
O‘rta 
asrning 
yakuniy davri 
500 
440 
0,1 
1650 yil 
Yangi 
zamonning 
boshlanishi 
150 
550 
0,3 
1800 yil 
Yangi zamon 
150 
952 
0,5 
1900 yil 
Yangi 
zamon 
yakuniy davri 
100 
1656 
0,8 
1950 yil 
Eng 
yangi 
zamon 
50 
2527 
1,0 
1980 yil 
Yaqin 
o‘tgan 
davr 
30 
4430 
1,9 
2000 yil 
Hozirgi davr 
20 
6024 
1,5 
 
 
Xitoyda  aholi  o‘sishini  cheklash  muammosini  hal  etilishi  bilan  boshqa 
muammo  vujudga  kelmoqda.  Hayotning  o‘rtacha  davomiyligini  uzaytirish 
ko‘lamida bola tug‘ilishini kamaytirish Xitoyda aholini qarib borish muammosini 

---

 
63 
yuzaga  keltirmoqda.  Mutaxassislarning  fikriga  ko‘ra,  2040  yilda  qari  yoshdagi 
xitoyliklar  aholining  ¼  qismini  tashkil  qiladi.  Qariyalar  salmog‘i  20  yoshgacha 
bo‘lgan yoshlarga nisbatan 2 – 3 marta ko‘p bo‘ladi. Har bir oila bir farzandidan 
tashqari  yana  4  nafar  qariyani  ta’minlashi  kerak  bo‘ladi;  bu  esa,  o‘z  navbatida, 
davlat byudjeti uchun qo‘shimcha xarajatga (nafaqaga, ijtimoiy muxofazaga, tabiiy 
xizmatga) olib keladi. 
Xitoy  oldida  turgan  yana  bir  demografik  muammo  –  bu  butun  mamlakat 
bo‘ylab shaharlarda ish izlab yurgan dehqonlardagi tug‘ilish masalasi. Bunday aniq 
ro‘yxatga  olishni  iloji  bo‘lmagan,  migrantlar  soni  80  mlndan  oshiq.  Har  birini 
kuzatishini  iloji  yo‘q,  shuning  uchun  ham  ular  muhitida  aholining  takror  barpo 
etishni  rejalashtirish  mushkuldir.  Statistik  ma’lumotlarga  ko‘ra,  tug‘ilishning 
rekordli  ko‘rsatkichlari  mamlakatning  chet  viloyatlarida  kuzatilmoqda;  u  yerlarda 
erta nikoh qurish hollari juda ko‘p uchraydi, ekspyertlarning ma’lumotlariga ko‘ra 
bu  holning  sababi,  chet  hududlarida  aholi  savodlilik  darajasining  pastligidir. 
Rasmiy  ma’lumotlarga  ko‘ra,  XXR  da  15  yoshdan  oshgan  savodsizlarning  soni 
180  mln.ni  tashkil  etadi,  bu  esa  butun  aholining  15,8  foizidir.  Shuning  uchun 
Xitoyda  ta’lim  muammosini  ham  tug‘ilishni  cheklash  bilan  bir  qatorda  hal  etish 
lozim. 
Xitoy  mutaxassislari  prognoziga  ko‘ra,  2050  yili  aholining  o‘sishi  nolga 
tushar  ekan.  Aynan  mazkur  100  yillikning  o‘rtalarida  Xitoy  dunyoning  o‘rtacha 
rivojlangan  mamlakatlar  qatoriga  qo‘shilishni  rejalashtirgan
1
.    G‘arbiy,  Sharqiy, 
Markaziy Afrikadagi qator davlatlar, Shimoliy Afrikadagi G‘arbiy Saxara, Sudan, 
Janubiy  Afrikadagi  Namibiya,  Svazilend  davlatlarri,  Shuningdek  G‘arbiy, 
Markaziy va Janubiy Osyodagi ba’zi davlatlar (Saudiya Arabistoni, Quvayt, Eron, 
Omon,  Falastin,  Yaman,  Afg‘oniston,  Butan,  Laos)da  hozirgi  davrda  ham 
aholining  tabiiy  o‘sishi  ancha  yuqori  darajada  saqlanib  kelmoqda  va  ularda  ham 
aholini  tez  ko‘payish  muammosi  qayd  etilmoqda.  Aholining  bunday  tez  sur’atlar 
                                                 
1
Экономическое обозрение. -Ташкент. 2001 г. № 1. стр. 57 – 59.  

---

 
64 
bilan  o‘sishi  esa  aholini  oziq  –  ovqat,  ish  va  yashash  joylari  bilan  ta’minlashdek 
muhim, jiddiy iqtisodiy muammolarini
1
 
keltirib chiqaradi. 
Ilmiy  manbalarda  XX  asr  oxirlarida  planetamizda  1  milliard  aholi 
kambag‘allikda yashayotganligini, 500 million aholi to‘yib ovqat emayotganligini, 
har  kuni  35  ming  kishi  ochlikdan  halok  bo‘layotgani,  dunyodagi  36  ga  yaqin 
davlatlar  mavjud  aholisini  o‘z  resurslari  yordamida  boqa  olmasligi  haqida 
ma’lumotlar  keltirilgan.  XXI  asr  boshlariga  kelib  sayyoramizda  shiddat  bilan 
ko‘payib  borayotgan  aholini  boqish  muammosi  bilan  bir  qatorda  ekologik 
muammolar  ham  keskinlashib  bormoqda.  Ularga  yer  hosildorligini  kamayib 
borishi,  yer,  suv  va  o‘simlik  dunyosining  ifloslanib,  o‘rmonlarning  kamayishi, 
natijada,  azon  tuynugini  kattalashib,  aholi  salomatligiga  salbiy  ta’sir 
etayotganligini qayd etish mumkin. 
Yer shari aholisi soni uning ba’zi hududlarida juda tez ko‘payib borayotgan 
bo‘lsa, ba’zi hududlarida esa aholi soni ko‘payishi demografik mezon darajasidan 
kamayib  ketgan.  Bunday  holatni  Yevropadagi  barcha  davlatlarda,  shimoliy 
Amerika  davlatlari,  shuningdek,  janubiy  Amerika  va  Osiyodagi  ba’zi  davlatlarda 
kuzatish mumkin. 
Dunyo  aholisi  soni  dinamikasi  va  hududiy  tarqalishi  xususiyatlarini 
o‘rganish  aholi  geografiyasining  muhim  vazifalaridandir.  BMT  ma’lumotlariga 
ko‘ra 2017 yilda dunyo aholisining soni 7,5 milliarddan oshib ketdi. Mutaxassislar 
prognoz etishlaricha dunyo aholisining soni 2025 yilda 8 milliardga, 2050 yillarda 
esa 9,4 milliardga etar ekan.  
Yer  kurrasida  insonning  paydo  bo‘lishi  va  ko‘payib  borishi  haqida  ilmiy 
manbalarda  qator  ma’lumotlar  mavjud  bo‘lib,  ularda  aholining  ko‘payib  borish 
tabiiy-biologik, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy omillar bilan bog‘liq bo‘lganligi qayd 
etilgan.  BMT  tomonidan  jahon  davlatlari  bo‘yicha  ishlab  chiqqan  demografik 
ko‘rsatkichlari guvohlik berishicha, 2017 yili Yevropa davlatlari bo‘yicha tug‘ilish 
va  o‘lish  koeffitsientlari  11  ‰  tenglashib,  aholining  tabiiy  o‘sishi  “0”  ga  tushib 
qolgan. Latviya, Litva, Germaniya, Belorussiya, Bolgariya, Vengriya, Moldaviya, 
                                                 
1
 Бўриева М.Р. Демографик муаммолар -Тошкент – 2005, 9-бет. 

---

 
65 
Ruminiya,  Rossiya,  Ukraina,  Xorvatiya,  Serbiya  kabi  davlatlarda  esa  aholi  tabiiy 
o‘sishi  ko‘rsatkichi  “0”dan  ham  kamayib  -0,1,  -0,5  foizni  tashkil  etmoqda
1
. 
Boshqacha  qilib  aytganda,  mazkur  davlatlarda  “demografik  inqiroz”  jarayoni 
boshlangan.  
2015  yilda  dunyoning  83  ta  davlatida  tug‘ilish  darajasi  oddiy  aholi  takror 
barpo bo‘lishi darajasining eng past ko‘rsatkichidan ham kichik bo‘ldi (bitta ayolga 
2,1  tadan  bola),  keyingi  avlod  vakillari  o‘zidan  oldingi  avlod  vakillariga nisbatan 
kam  sonli  bo‘lmoqda.
 
Bundan  tashqari,  Yevropaning  15  ta  davlatida  qisqargan 
aholi takror barpo bo‘lishi qayd etildi, yoki demografik inqirozga yuz tutdi
2
. Dunyo 
aholisining soni dinamikasi ko‘rsatishicha sayyoramizda aholi muntazam ko‘payib 
kelgan.  Aholining  eng  tez  ko‘paygan  davri  XX  asrga  to‘g‘ri  keladi.  1900  –  1950 
yillarda  yer  shari  aholisi  har  yili  o‘rtacha  0,90%  dan  ko‘paygan  bo‘lsa,  1950  – 
2000  yillarda  bu  ko‘rsatkich  1,75  %  ga  etdi,  2000  –  2009  yillarda  esa  aholining 
o‘sish sur’ati 1,42 foizni tashkil etgan. Sayyoramiz aholisining ko‘payib borishida 
uning alohida hududlari farq qiladi
3
.