Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

olinish  manbasining  xususiyatiga  ko‘ra  (rasmiy  statistik,  rasmiy  nashrlar, 
to‘plamlar, ilmiy tadqiqotlar, kitoblar), aholining turli ijtimoiy guruhlari (millatlar, 
ishchilar, xizmatchilar, tadbirkorlar va h.k.) bo‘yicha ajratiladi.  
Demografik  ma’lumotlar  birlamchi  va  ikkilamchi  xaraktyerga  egadir. 
Bularga  aholi  va  demografik  jarayonlarga  oid  nashr  etilgan  raqamli  ma’lumotlar, 
ilmiy manbalar, maxsus tadqiqot natijalari kiradi. 
Birlamchi  ma’lumotlar  –  demografik  jarayonlar  haqida  to‘plangan 
dastlabki statistik, jadvallar va maxsus ko‘rsatkichlar.  
Ikkilamchi ma’lumotlar birlamchi ma’lumotlar asosida olib borilgan ilmiy 
tahlil  va  hisob  –  kitoblar.  Demografik  jarayonlarni  o‘rganishda  juda  ko‘p 
ma’lumotlardan foydalaniladi. Bu ma’lumotlarning asosiy manbalari quyidagilar: 

  har 10 yilda, ba’zi davlatlarda har 5 yilda muntazam o‘tkazilib turiladigan 
aholi ro‘yxatlari; 

  demografik jarayonlarning joriy statistik hisobi (tug‘ilish, o‘lim, nikoh va 
ajralish, aholi migratsiyasi); 

  joriy registrlar va kartotekalar; 

---

 
32 

  maxsus va tanlama tadqiqotlar. 
Ko‘pgina  davlatlarda  demografik  ma’lumotlar  statistika  tashkilotlari 
tomonidan to‘planib boriladi. To‘plangan demografik ma’lumotlar o‘rganilayotgan 
hududning  demografik  holatini  o‘rganish,  demografik  jarayonlar  bilan  bog‘liq 
ijtimoiy  –  iqtisodiy  muammolarni  hal  etishda,  demografik  prognozlarini  ishlab 
chiqishda  ilmiy  asos  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Demografik  ma’lumotlarni  aholini 
ro‘yxatga o‘tkazish yoki maxsus sotsiologik tadqiqotlar orqali to‘plash uchun har 
bir  davlat,  ilmiy  tashkilotlar  oldindan  ilmiy  asoslangan  dastur  tuzadi  va  ana  Shu 
dastur asosida ish olib boradi. 
Aholini hisobga olishda to‘plangan ma’lumotlarni aniqligi, to‘la qamrovi va 
muntazamligi  juda  muhimdir.  Masalan,  O‘zbekiston  aholisi  soni  tarkibi  haqida 
ma’lumotlar  to‘planganida,  tug‘ilgan  chaqaloqlardan  boshlab  barcha  yoshdagi 
aholi  soni,  eng  kichik  mahalla,  qishloq,  tuman,  viloyat  va  Shaharlar  aholisi, 
ularning  ijtimoiy-demografik  tarkibi  haqida  ma’lumotlar  aniq  va  har  bir  yil,  davr 
uchun muntazam hisoblab borilishi lozim. 
Jahondagi  barcha  davlatlarda  aholining  ijtimoiy-iqtisodiy  va  demografik 
holatlari hisobga olinib, ma’lumotlar muntazam to‘planib boriladi. Hozirgi davrda 
aholini hisobga olishning asosiy to‘rt turi mavjuddir:  
-  aholi ro‘yxati o‘tkazish;  
-  demografik jarayonlarning doimiy ro‘yxatga olish;  
-  tanlama va sotsiologik-demografik tadqiqotlar;  
-  aholining turli ro‘yxatlari va registrlari.  
Aholi  soni  ma’lum  bir  hudud  (yer  shari,  qit’alar,  davlat,  viloyat,  tuman, 
hudud, aholi  maskani)  aholisi  miqdorini ifodalaydi. Masalan 2017  yilda  yer  shari 
aholisi  soni 
7,5 
milliard,  Afrika  qit’asi  aholisi  1,2  milliard,  O‘zbekiston  davlati 
aholisi  esa  32,4  million  kishini  tashkil  etgan1.  Aholi  sonini  hisoblaganda  o‘troq 
aholi  uchun  ma’muriy  chegara,  ko‘chmanchi  aholi  uchun  esa  areallar  asos  qilib 
olinadi. Demografiyada aholi soni, eng umumiy asosiy ko‘rsatkich bo‘lib, aniq bir 
davrdagi  aholi  miqdorini  anglatadi.  Statistik  manbalarda  aholi  soni  ma’lum  bir 
                                                 
1
Демографический ежегодник Узбекистана 2002. - Ташкент – 2003. С. 29; 36. 

---

 
33 
sanaga (1-yanvar, 1-iyul yoki 31 dekabr) keltiriladi. Masalan, O‘zbekiston aholisi 
1991  yil  1  yanvarda  20708,2  mingni, 2000  yil  1  yanvarda  esa  –  24487,7  mingni, 
2018  yilda  32653,9  ming  tashkil  etdi.  Bu  ko‘rsatkichlarni  butun  yil  uchun  qabul 
qilib bo‘lmaydi, chunki, yil davomida, ya’ni 1 yanvardan 31 dekabrga qadar aholi 
soni tug‘ilish, o‘lim va migratsiya hisobiga muntazam o‘zgarib turadi.