Antropometriya ma’lumotlari. Reja

Antropometriya ma’lumotlari.

Reja:

1 Antropometrik texnikaning umumiy tamoyillari.

2 Antropometrik tekisliklar, o`qlar, chiziqlar va nuqtalar.

3 Odam gavdasi o`lchamlari va shaklini xarakterlovchi belgilar.

4 Kiyim andozalashda ishlatiladigan antropometrik belgilar va antropometrik asboblar.

5 O`lchovlarni olish metodikasi , o`lchashlar dasturi.

1 Antropometrik texnikaning umumiy tamoyillari

Yuqorida odam shaklining tashqi ko`rinishini aniqlovchi asosiy morfologik belgilarni ko`rib chiqamiz. Bu belgilarning kattaligi, jins va yoshga qarab o`zgaradi, o`zgaruvchanlik faqatgina ba‘zi o`lchamlardagina emas, balki mutanosiblik tiplarida va gavda tuzilishi tiplarida ham bo`ladi. Xilma-xillikni miqdoriy baholash uchun ma‘lumotlar miqdori bo`lishi zarur. Bu ma‘lumotlar aholini ommaviy tekshirishlar natijasida olinadi.

Odam tanasining va uning alohida qismlarini o`lchashdan iborat antropometrik tekshirishlarning asosiy usullaridan biri antropometriya deyiladi. Antropometriya aholi tartibiga kiruvchi odamlarning konkret gruppalarining morfologik belgilarini tekshirish bilan shug`ullanadi.

Odam gavdasi o`lchamlarini tekshirish natijalari o`tgan asrning oxirlaridan boshlab foydalaniladi.

Hozirgi vaqtda antropometriya ma‘lumotlari klinik va sport meditsinasida, gavdaning jismoniy rivojlanishida, konstruktsiyasi, mutanosibligi va hokazolarning xususiyatlarini o`rganishda foydalaniladi. Odam gavdasining shakli o`lchamlari haqidagi ma‘lumotlar sanoatning turli tarmoqlarida muhim ahamiyatga ega.

Amaliy antropologiyani bilmasdan turib, yengil sanoat tarmoqlari, jumladan tikuvchilik tarmog`i oldida turgan masalalarni yechish mumkin emas.

Odam gavdasi formasi va o`lchamlari aholining turli gruppalari va ularning orasidagi variant ma‘lumotlar va bilimlar bo`lgandagina odam gavdasi formasi va o`lchamlariga mos kiyimni ko`plab ishlab chiqarish mumkin.

Ma‘lumotlar antropometrik tekshiruvlar asosida olinadi. Tekshirishlar maxsus programma bo`yicha olib boriladi. Natijalar kiyim andozalash uchun o`lcham tipologiyasini ishlab chiqarishda foydalaniladi. Har bir antropometrik tekshirish o`z uslubiga ega.

a) Antropometrik uslub tamoyillari.

To`g`ri ma‘lumotlar olish uchun o`lchashlar metodikasi ishlov berishni talab etadi. O`lchashlarni o`tkazayotgan shaxslar o`lchash texnikasini mukammal egallagan bo`lishlari kerak. Chunki bunda har bir nuqtaning aniqligi va o`lchash yullarining qat‘iyan o`xshashligi talab qilinadi.

Gavda o`lchamlari o`lchanayotgan odamning holatiga bog`liq, shuning uchun barcha o`lchashlar bir xil holatga olib boriladi:

a) O`lchanayotgan odam to`g`ri, hech qanday zo`riqmasdan, odatdagi qomatini saqlab turadi;

b) Bosh aniq bir tekislikda belgilanadi;

s) Qo`llar gavda bo’ylab pastga tushirilgan, barmoqlar pastga cho`zilgan;

d) Oyoqlarning tizzalari to`g`ri, tovonlari birgalikda, oyoqlarining uchi ayrim holatda bo`ladi.

e) O`lchashlar yalang`och gavda bo’ylab o`tkaziladi;

f) Har bir odamni ikkita mutaxassis tekshiradi.

Biri o`lchaydi, ikkinchisi esa yozib boradi. Yozayotgan kishi asbobning holati va o`lchanayotgan kishining turish holatini ko`rib turadi.

2 Antropometrik tekisliklar, o`qlar, chiziqlar va nuqtalar.

Odam gavdasi fazoda qurilgan. Juda murakkab geometrik figura bo`lgan odam tanasini fazoda o`rganishda chiziqlar va tekisliklardan foydalaniladi.

Bosh chiziqlar – bu 3 ta: 1 ta vertikal, 2 ta gorizontal o`qlardir. Bu o`qlardan tashqari 3 ta tekislik bor: 2 ta vertikal va 1 ta gorizontal tekisliklar. Tekisliklar o`zaro perpendikulyardir.

Frontal tekislik F – bu vertikal tekislik bo`lib, odam gavdasining old va orqa qismlariga bo`ladi.

Sogital tekisligi S – (vertikal) odam gavdasini o`ng va chap qismlariga bo`ladi, (frontal) tekislikka perpendikulyar.

Transversal (ko`ndalang) – gorizontal tekislik (F.S.ga perpendikulyar) va odam gavdasini yuqori va pastki qismlarga bo`ladi.

Bu tekisliklarga odam gavdasida joylashgan nuqtalarni proektsiyalash mumkin. Bu antropometrik nuqtalardir. Nuqtalar orasidagi chiziqlar antropometrik chiziqlar deb ataladi.

Antropometrik nuqta deb – odam gavdasida joylashgan va aniq ko`rinadigan do`nglik va chuqurlikka mos keladigan nuqtalarga aytiladi. Bu nuqtalar o`lchovlarni to`g`ri olishda mo`ljal bo`ladi. Quyidagi keltirilgan antropometrik nuqtalardan o`lchashda foydalaniladi.

Antropometrik nuqtalarning joylanishi.

Shart-li belgi	Nuqtalar nomi	Joylanishi
a	Cho`qqi nuqtasi	O`ng ko`zni pastki burchagi bilan quloq kesmasi gorizontaldan chetga chiqmagan holda boshning eng cho`qqi nuqtasi.
b	Bo`yin nuqtasi	Yettinchi bo`yin umurtqasining o`tkir o`simta uchi.
v	Bo`yin asosi nuqtasi	Bo`yinning aylana chizig`i yelka qiyaligi chizig`i bilan kesishgan nuqtasi.
g	O`mrov suyagining nuqtasi	O`mrov suyagining to`sh suyagiga birikkan yuqori nuqtasi.
d	To`sh suyagi yuqorisidagi nuqta	To`sh suyagi yuqorisidagi qirqimning o`rtasi.
e	To`sh suyagi o`rtasidagi nuqta	To`sh suyagini o`rta chizig`ida to`rtinchi juft qovurg`alar uchi birikkan sathda joylashgan.
j	Yelka akromial nuqtasi	Ko`krak akromial o`simtasining yon tomonidagi eng bo`rtgan nuqtasi.
z	Yelka nuqtasi	Ko`krak suyagi akromial o`simtasining yuqoridagi cheti bilan yelka bo`g`imi sohasini ikkiga bo`lgan vertikal tekislik kesishgan joyi.
i	Tirsak nuqtasi	Bilak suyagining tashqi tomonidagi yuqorigi uchi.
k	Ko`krak uchi nuqtasi	Ko`krak bezining uchi.
l	Qirra nuqtasi	Yonbosh suyagi qirrasining chetga eng ko`p chiqib turgan nuqtasi.
m	Tizza nuqtasi	Tizza qopqog`ining markazi.
n	Qo`ltiqning oldingi burchagi	Qo`l pastga tushirilgan holda qo`ltiq chuqurchasining orqadagi cheti hosil qiladigan yoyning eng baland nuqtasi.
o	Qo`ltiqning orqa burchagi	Qo`l pastga tushirilgan holda qo`ltiq chuqurchasining orqadagi cheti hosil qiladigan yoyning eng baland nuqtasi.
p	Dumba nuqtasi	Dumbaning eng bo`rtik nuqtasi.
r	Yel chizig`ining balandlik nuqtasi.	Biqinning ichga botib turgan joyida pastki qovurg`a bilan yonbosh suyagining oralig`ida joylashgan.

3 Odam gavdasi o`lchamlari va shaklini xarakterlovchi belgilar.

Odam gavdasining shakli murakkab. Uning o`lchamlarini aniqlashda turli usullardan foydalaniladi.

1 – usul.

Nuqtalar orasidagi masofani 3 tekisliklardan biriga proektsiyalab o`lchash ko`ndalang diametr yoki diametr deb ataladi. Bu ko`ndalang o`lchamlar gavda va uning alohida o`lchamlari uzunliklarini aniqlaydi. Gavdaning alohida o`lchamlari nuqtalarning yerdan o`lchangan balandligining ayirmasi kabi topiladi. Bundan tashqari, bu usulda old-orqa proektsion diametrlari bor. Bularning ko`krak, bel, emizak nuqta va h.k. past balandligidagi chiziqlar. Ko`ndalang proektsion diametrlar bo`lib, bular bel, son, ko`krak, bo`yin va h.k. diametrlardir. Bu o`lchamlarning hammasi chiziqli o`lchamlar deyiladi. Bu o`lchamlar 3 ta tekislik sistemasida aniqlanadi.

2 – usul.

Ikki nuqta orasidagi eng qisqa masofani topish. Bu o`lchashlar to`g`ri (skvoznoy) diametrlar nomini olgan. Masalan: 2 ta akromial nuqtalar orasidagi masofa – chanoq kengligining diametri hisoblanadi.

3 – usul.

O`lchash tana sirti bo`ylab o`tkaziladi, yoyli o`lchash. Bu bel, son, bo`yin va h.k. aylanasi. Bundan tashqari, bu yerga tana sirti bo`ylab, o`lchanuvchi ko`krak, orqa kengliklari, orqaning belgacha uzunligi kabi ko`ndalang va bo`ylama o`lchamlar kiradi. Bular antropometrik o`lchamlardir.

4 Kiyim andozalashda ishlatiladigan antropometrik belgilar

va antropometrik asboblar.

Kiyim andozalashda o`lchov belgilari kishi jussasidan o`lchanadi. O`lchov belgilarini to`g`ri aniqlash uchun antropometrik nuqtalarga belgi qo`yib chiqish zarur. O`lchov belgilari quyidagilarga bo`linadi:

1. Bo`ylama: (uzunliklar: oldning belgacha uzunligi, yeng uzunligi, buyumning uzunligi);

2. Ko`ndalang: (kengliklar: orqa ko`krak kengligi, yelka qiyaligi kengligi va h.k.);

3. Aylanalar: (bel aylanasi, 1-, 2-, 3-ko`krak aylanasi, bo`yin aylanasi va h.k.);

4. Diametrlar: (bo`yin, ko`krak, bel diametrlari, olddan va yon tomondan ko`rinishi);

5. Proektsion o`lchovlar: korpusning holati, bel uymasi, yelka balandligi va h.k.).

Ushbu o`lchovlar belgilarini olishda ishlatiladigan asboblar quyidagilardir:

1. Bo`y o`lchagich (uzunlik o`lchovlarini oladi, turgan, o`tirgan, yotgan (emizikli yoshda) bo`yni o`lchaydi);

2. Antropometr – bo`ylama va kenglik o`lchovlarini olishda xizmat qiladi.

3. Yug`on tsirkul – diametrlarni o`lchashda ishlatiladi;

4. Ganiometr – gavda harakatlanganda hosil bo`ladigan o`lchamlarni aniqlashda ishlatiladi;

5. Santimetrli lenta – aylana o`lchovlarini aniqlashda ishlatiladi;

6. Proektsion o`lchovlarni aniqlashda ishlatiladigan bir qancha uchburchak lineykalar ishlatiladi.

20-rasm. Proeksion o’lchamlarni

19-rasm. Antropometrik asboblar. o’lchaydigan chizg’ichlar:

a-goniometr; b-yo’g’on sirkul a-goniometr chizg’ich;b,d-bel

chuqurliklarini o’lchash uchun

chizg’ichlar;e-kurak botiqligini

o’lchash uchun chizg’ich

5 O`lchovlarni olish metodikasi.

Ayollarning o`lchovini poyafzalsiz, trusi va ko`krak pechda olinadi.

O`lchov olish vaqtida gavda muayyan vaziyatni egallashi, ya‘ni kishi erkin, to`g`ri turishi hamda qomati odatdagi vaziyatni egallashi odatdagi holatida saqlashi lozim:

Qo`llar pastga tushirilgan, tovonlar juftlangan, oyoqlarning uchini oralig`i 15-20 sm. nuqtalarning balandlik o`lchovini olish vaqtida bosh shunday holatni egallash kerakki, o`ng ko`zning pastki burchagi bilan quloq kesmasi gorizontaldan chetga chiqmasligi lozim.

Nuqtalarning balandligi martin sistemasidagi ixcham metall antropometr bilan o`lchanadi.

Aylanalarni, yoysimon, ko`ndalang hamda bo`ylama o`lchovlarini olish uchun santimetrli tasma qo`llaniladi. To`g`ri diametrli katta yug`onligi tsirkuli yordamida o`lchanadi.

Umurtqa pog`onasining egriligini va bel chizig`ini chuqurligini xarakterlaydigan proektsiya o`lchovlari shtangentsirkul yordamida o`lchanadi. Jussa o`lchovlari quyidagi bosh harflar bilan belgilanadi:

B – balandliklar;

U – uzunliklar;

A – aylanalar;

B – bo`y;

S – yarim aylana;

K – kengliklar;

M – markaz nuqtalari orasidagi masofa;

D – diametrlar.

O`lchovlarning ifodasi va o`lchov joylari.

GOST bo`yicha o`lchov-larning nomeri	O`lchovlarning nomi	O`lchovlarning shartli belgilari	O`lchovlarning ifodasi va o`lchov joylari
1	2	3	4
1	Bo`y (rost) kalla suyagidagi eng yuqori nuqtaning balandligi	B	Poldan kallaning yuqori nuqtasigacha masofa vertikal bo`yicha o`lchanadi.
2	Bo`yin asosidagi nuqtaning balandligi	B b.a.n.	Poldan bo`yin asosidagi nuqtagacha masofa vertikal bo`yicha o`lchanadi.
3	Yelka nuqtasining balandligi	B a.n.	Poldan yelka nuqtasigacha masofani vertikal bo`yicha o`lchanadi.
4	Ko`krak bezlari uchining balandligi	B.K. uchi	Poldan ko`krak bezlari uchigacha masofani vertikal bo`yicha o`lchanadi.
5	Bel chizig`ining balandligi	B bel.ch.	Poldan bel chizig`igacha masofa vertikal bo`yicha o`lchanadi.
6	Bo`yin nuqtasining balandligi	B b.n.	Poldan bo`yin nuqtasigacha vertikal bo`yicha o`lchanadi.
7	Dumba osti burmasining balandligi	B b.n.	Burmasining o`rtasigacha vertikal bo`yicha o`lchanadi.
8	Bo`yin aylanasi	A bo`yin	Santimetr tasmaning ostki chetini bo`yin nuqtasigacha yotqiziladi. Yondan va olddan tasma bo`yin asosida o`tib, o`mrov nuqtasidan biriktiriladi.
9	Ko`krak aylanasi, birinchi	A k.1.	Tasma ko`kraklarga yotqiziladi. Orqadan tasma gorizontal holatda ustki cheti bilan qo`ltiq chuqurligining orqa burchaklariga urinib, qo`ltiq chuqurligidan o`tadi. Olddan tasma ko`krak bezlari ustidan o`tib, o`ng tomonda biriktiriladi.
10	Ko`krak aylanasi, ikkinchi	A k.2.	Tasma ko`kraklarga gorizontal yotqiziladi. Ustki cheti bilan qo`ltiq chuqurligining orqa burchaklariga urinib, qo`ltiq tagidan ogma ravishda o`tadi. Olddan tasma ko`krak bezlarining uchidan o`tib, o`ng tomonda biriktiriladi. Birinchi va ikkinchi ko`krak aylanalari orqada tasmani siljitmay birin-ketin uzluksiz o`lchanadi.
11	Ko`krak aylanasi, uchinchi	A k.3.	Tasma tana atrofidan ko`krak nuqtalari ustidan gorizontal bo`yicha o`tib, o`ng tomonda biriktiriladi.
12	Bel aylanasi	A bel	Tasma tana atrofida bel chizig`i sathidan o`tishi kerak.
13	Son aylanasi qorin chizig`i bilan	A son	Tasma dumba nuqtalaridan gorizontal o`tib, qorin chizig`ini egilgan plastina yordamida hisobga oladi.
14	Yon tomondan bel chizig`idan polgacha masofa	U yon.bel.	Bel chizig`ining balandlik nuqtasidan yon sathi bo`yicha kichikroq nuqtalar o`tib, polgacha vertikal o`lchanadi.
15	Old tomondan bel chizig`idan polgacha masofa	U b.o.p.	Bel chizig`idan qorin chizig`i ustidan polgacha vertikal bo`yicha o`lchanadi.
1	2	3	4
16	Yelka aylanasi	A ye.	Yelka o`qiga perpendikulyar bo`yicha o`lchanadi. Tasmaning ustki cheti qo`ltiq chuqurligini orqa burchaklariga urintirib, qo`lni tashqi sathidan biriktiriladi.
17	Yelka qiyaligining kengligi	K ye.k.	Bo`yin asosidagi nuqtadan yelka qiyaligi o`rtasidan yelka nuqtasigacha o`lchanadi.
18	Old o`mizning balandligi	B o.u.	Bo`yin nuqtasidan bo`yin asosini nuqtasi ustidan ko`krak aylanasi birinchigacha o`lchanadi.
19	Ko`krak balandligi	B k.	Bo`yin nuqtasidan bo`yin asosidagi nuqta ustidan ko`krak uchi nuqtasigacha o`lchanadi.
20	Oldning bel chizig`igacha uzunligi	U old.bel.	Bo`yindagi nuqtadan bo`yin asosidagi va ko`krak uchi nuqtasi ustidan bel chizig`igacha o`lchanadi.
21	Orqaning bel chizig`igacha uzunligi (ko`krak chizig`ini hisobga olib)	U bel.orq.	Bel chizig`idan bo`yindagi nuqtagacha ko`kraklar chizig`iga qo`yilgan ingichka plastina ustidan umurtqa pog`onasi bo`yicha o`lchanadi.
22	Orqaning bel chizig`idan bo`yin asosidagi nuqtagacha uzunligi	U bel.orq.1	Bel chizig`idan bo`yin asosidagi nuqtadan umurtqa pog`onasiga parallel o`lchanadi.
23	Bo`yin asosidan bel chizig`igacha old tomondan o`lchanadi.	U bel.old.1	Bo`yin asosidagi nuqtadan ko`krakdagi nuqta ustidan bel chizig`igacha o`lchanadi.
24	Ko`krak kengligi	K k.	Tasmani ko`krak bezlari ustiga gorizontal qo`yib, qo`ltiq chuqurligini oldi burchaklaridan ko`tarilgan vertikallargacha o`lchanadi. O`lchovni yarmi yoziladi.
25	Ko`krak bezlari uchlari oralig`i	M k.	Tasmani gorizontal holda ushlab, ko`krak bezlari uchlari oralig`idagi masofa o`lchanadi. O`lchovni yarmi yoziladi.
26	Orqa kengligi	K orq.	Tasmani gorizontal holda ushlab, qo`ltiq chuqurliklarini orqa burchaklari oralig`i kuraklar ustidan o`lchanadi. O`lchovni yarmi yoziladi.
27	Bel chizig`idan o`tirg`ich sathigacha masofa	U u.	O`lchov bel chizig`idan o`tirg`ich gorizontal sathigacha yon tomondan o`lchanadi. O`lchovi olinadigan kishi qattiq o`tirg`ichli stulda o`tirishi lozim.
28	Qo`lni tirsakkacha uzunligi	U k.tir.	Yelka nuqtasidan tirsak nuqtasigacha masofa.
29	Qo`lning vertikal diametri	D vk.	«Yelka nuqtasining balandligi o`lchov qiymatidan» «qo`ltiq chuqurligining orqa burchagi balandligi» o`lchov qiymatini ayirish bilan aniqlanadi.
1	2	3	4
30	Bel chizig`idan tizzagacha masofa	U b.tiz.	«Bel chizig`ining balandligi o`lchov qiymatidan» «tizza nuqtasining balandligi» o`lchov qiymati ayriladi.
31	Gavda holati	X gavda	Bo`yin nuqtasidan ko`krak chizig`iga vertikal urinma tekislikkacha bo`lgan masofa gorizontal bo`yicha o`lchanadi.
32	Bel chuqurligi birinchi	Ch bel.1	Kuraklar chizig`iga vertikal urinma tekisligidan bel chizig`iga qo`yilgan chiziqqacha masofa gorizontal bo`yicha o`lchanadi.
33	Bel chuqurligi ikkinchi	Ch bel.2	Dumba nuqtasiga vertikal urinma tekisligidan bel chizig`iga qo`yilgan chizgichgacha masofa gorizontal bo`yicha o`lchanadi.
34	Ko`krak aylanasi ikkinchini old-orqa diametri	D old.orq.	O`lchov ko`krak aylanasi sathida antropometr yordamida olinadi. Antropometrning yuqorigi shtangasi ko`krak bezlarining eng baland nuqtalari ustiga ikkinchisi esa kurak suyaklari turtib chiqqan nuqtalari ustiga qo`yiladi.

Hamma o`lchovlar 1 mm.gacha aniqlikda o`lchanadi. O`lchov belgilarini olishdan oldin bo`yin asosi, yelka, bel chizig`idagi nuqta va h.k. antropometrik nuqtalar belgilanadi.

Belgilashdan so`ng o`lchanadigan odam dastlabki holatda turadi. O`lchashlar odatda yuqoridan boshlanadi. Qushaloq nuqtalar o`ng tomondan aniqlanadi.

Ommaviy antropometrik tekshirishlardan har bir kishini o`lchash eng kam vaqt egallashiga intilish kerak, chunki o`lchanayotgan kishining charchashi uning holatiga ta‘sir qiladi. Bu hol har qanday programma tuzilayotganda hisobga olinadi.

O`lchashlar dasturi.

Har bir tekshiruv o`lchashlar programmasi bo`yicha o`tkaziladi. Programmaga qo`yilgan masalani yechishda zarur bo`lgan belgilar kirgiziladi. Masalan: gavdaning umumiy o`lchamlarini o`rganish uchun uzunligini, ko`krak 1-aylanasini va massasini o`lchash kifoya qiladi, yana ham to`laroq xarakterlash uchun esa programmaga gavda alohida qismlari o`lchovi kirgiziladi. Masalan, muskulaturaning rivojlanganligi, yog` qatlamining mutanosibligi va h.k.

Gavdaning mutanosibligini aniqlashda gavdaning, qo`l-oyoqlarning, tananing, korpusning uzunligi, yelka, chanoqning ko`ndalang diametrini va h.k.larni bilish zarur.

Programmani qayd etish uchun quyidagi: yuqori, yuqori ko`krak, yelka va h.k. nuqtalarni o`lchash zarur. Oddiy programma uchun tanadagi aylanalar o`lchanadi. Murakkabroq programmalar uchun qo`l-oyoqlarning aylanalari qo`shimcha olinadi. Mutanosiblik tiplarini o`rganish uchun programmaga gavdaning umumiy o`lchovlarini aniqlovchi belgilar (chiziqli yoyli) mutanosiblikni o`lchovchi belgilar kiritiladi.

Qomatni o`rganishda programmaga umumiy belgilar bilan bir qatorda umurtqa egilganligining kattaligi va darajasi kiritiladi. O`lchovlar tipologiyasi tuzilishiga asos qilib olinadigan katta yoshdagi odamlarni o`lchash programmalari kompleks programmalardir. Bular: 17 521 – 72, 17522-72, GOSTlardir. Unga gavdaning umumiy o`lchamlarini aniqlovchi belgilar, mutanosiblikni aniqlovchi bir qator belgilar kiritilgan.

Bolalar o`lcham tipologiyasini tuzishda qisqartirilgan sonli o`lchovli programma ishlatiladi (17916 – 72, 17 917 – 72 GOSTlar). Qisqartirilgan programma bir yoshgacha bo`lgan bolalarni tekshirishda ishlatiladi.

Ba‘zi xil kiyimlarni tayyorlashda turli harakatlarda o`lcham belgilarining o`zgarishini bilish zarur. Bu programmaga kiritilgan belgilar statikada va dinamikada o`lchanadi.

Adabiyotlar:

1.Дунаевская Г.Н., Коблякова В.Б. , Ивлева Г.С .Размерная типология населения с основами анатомии и морфологии , Москва, Легкая индустрия, 1975.

2. Синельников Р.Д. Учение о костях, суставах, связках и мыщцах. Атлас анатомии человека. , Москва, Госмедиздат, 1978 ;

3.Babayeva R.X “Amaliy antropologiya asoslari va biomexaniqa” fanidan darslik T. “Voris-nashriyot”2009