Antik san’AT

ELLINIZM DAVRI SAN’ATI
Eramizdan avvalgi 336 yili Makedoniya podshohi Aleksandr (Aleksandr Makedonskiy) ellin davlatlarini bosib oladi. O’z yurishlarini Sharqqa qaratadi. Ko’p o’tmay, O’rta Osiyo va Hindiston erlarini ham zabt etib, Afinaning shimoliy sharki va Bolqon yarimorolidan tortib, Xindiston erlarigacha bo’lgan katta maydonning hukmdoriga aylandi. Lekin Aleksandr davlati siyosiy jihatdan mustahkam emas edi. Uning vafotidan keyin bu davlat tezda parchalanib, uning o’rnida bir qator yirik davlat va podsholiklar — Misr, Pergam, Grek-Baqtriya, Parfiya, Salavkiylar, Makedoniya davlatlari vujudga keldi. Bu davlatlar keyinchalik ellinistik davlatlar deb atala boshladi (XIX asrda nemis tarixchisi I. Dreyzen bu iborani birinchi bor ishlatgan). Aleksandr Makedonskiy istilosidan tortib, eramizdan avvalgi 30-yillargacha, ya’ni so’nggi ellgshistik davlat Misrniyag Rim tomonidai bosib olinishiga qadar bo’lgan davri esa ellinizm davri deb yuritildi.

Ellinizm davri qadimgi grek va qadimgi sharq sotsial-iqsodiy, siyosiy munosabatlarining maxkam qo’shilib ketish va bir-biriga ta’sir ko’rsatish davridir. Bu davr san’ati va madaniyatida ham an’analar qo’shilib bordi. Ellinizm davri xukmronlari o’zlarining saltanatlarini muhtasham binolar, ajoyib san’at namunalari bilan boyitishga harakat qildilar. Yangi-yangi shaharlar paydo bo’ldi. Ular serhashamlilik va ulug’vorlikda badavlat Afinani ham orqada qoldirib ketdi. Pergam va ayniqsa, ellinistik dunyoqarashning madaniy markazi bo’lgan Aleksandriya (Iskandariya) shunday shaharlardan bo’ldi. San’at va san’atkorlarga bo’lgan talab ortdi. San’atning yangi tur va janrlari maydonga keldi. San’atda sotsial motivlarni, insonning lirik-intim hayotini tasvirlashga intilish kuchaydi. Park-bog’ san’ati bilan borliq bo’lgan dekorativ xaykaltaroshlik san’ati keng tarqaldi. Oddiy hayotni ifodalovchi loydan ishlangan mayda haykalchalar, ko’p figurali xaykaltaroshlik kompozitsiyalari yaratildi. Shu bilan birga, bu davrning o’ziga xos tomonlari — polislar uchun ideal bo’lgan umumlashma inson obrazi o’rniii yagona shaxsni uluglovchi, uning ichki kechinmalarini ifodalovchi, egoiizm, xudbinlikni ulug’lovchi, hukmdorlikni ideallashtiruvchi asarlarni yaratish etakchi o’rinni egallay boshladi. Qundalik turmush ikir-chikirlari, mayda detallarning naturalistik aniqligiga intilish ortdi. Davr xarakteri va ruhi me’morlik va monumental san’atda o’zining yorkin ifodasini topdi.

Bu davr me’morligi o’zining hashamatliligi, dabdabaliligi va katta hajmga intilishi bilan xarakterlanadi. Me’morlik nazariyasi rivojlandi. Bu davrda milletlik Gippodamaning shahar qurilishi borasidagi sistemasi muhim rol o’ynadi. Shu bilan asosida qurilgan Milet, Priena kabi shaharlarning ko’chalari aniq va keng prospektlardan tashkil topgan. Uning bosh maydoni atrofi esa turli ijtimoiy binolar bilai o’ralgan.

Bu davrda ijtimoiy binolar, teatr, hukmronlarnvng saroy va qasrlari, turli park va bog’lar, sport maydoni va savdo markazlari o’zining serhasham va serfayzliligi bilan ajralib turadn. Bu davrga kelib, orderlar sistemasi o’zining bajaradigan konstruktiv funktsiyasini ko’proq dekorativ funktsiya bilan almashtirdi. Me’morlar ustunlardan, yarimustunlardan (devorga yopishgan holda) binoni bezash maqsadida foydalana boshladilar. Haykaltaroshlik san’ati namunalaridan esa, me’morlik ansamblining ajralmas qismi sifatida keng foydalanildi. Agar Qadimgi Gretsiyada ibodatxona shahar markazi rolini o’ynagan bo’lsa, endilikda katta ma’muriy bino oldidagi maydon yoki savdo uchun mo’ljallangan maydonlarga ahamiyat berila boshladi.