Anorgul atajonova

 
KELISHIK KATEGORIYASI 
 
98-mashq. Matnni o‘qing, gap nima va kim haqida ekanligini ayting. 
Kelishik qo‘shimchalarini aniqlang. 
 
Ilon qayt qilgan sut 
 
Abu  Ali  ibn  Sino  har  kuni  ertalab  uyidan  chiqayotganida,  uning 
eshigi oldida bemorlar ikki tomonga tizilishib qator o‘tirishar ekan. Uydan 
chiqib ketayotgan vaqtida u bir tomonda o‘tirgan kasallarga qarab, ulardan 
hol-ahvol  so‘rar  va:  "Siz  falon  narsa  bilan  kasalsiz,  buning  davosi  falon 
narsa",  deb  o‘tib  ketar  ekan.  Uyga  qaytayotganda  esa  ikkinchi 
tomondagilarga  qarab,  ularning  kasallariga  davo  bo‘ladigan  narsani  aytib 
o‘tar ekan. 
Bir kuni u bir bemorga juda diqqat bilan qarab turibdi-da, unga lom-
mim  ham  demasdan,  boshqalardan  hol  so‘ragani  o‘tib  ketibdi.  Bu holdan 
bemor  juda  xafa  bo‘lib,  hatto  hayotdan  ham  umidini  uzibdi.  Uyga  qaytib 
kelib:  "Men  shu  kasalimdan  o‘lar  ekanman.  Agar  o‘lmaydigan 
bo‘lganimda edi, Ibn Sino sal e’tibor berib qarardi, u bo‘lsa so‘rashga ham 
loyiq  ko‘rmadi.  Endi  go‘r-u  kafanimning  hozirligini  ko‘raveringlar",  - 
debdi. 

---

 
94
Shu  tariqa,  bemor  o‘zining  o‘limini  kutib  yotibdi.  Bir  vaqt  uyning 
burchagidagi  teshikdan  bir  zaharli  ilon  chiqib,  o‘rmalab  kelaveribdi.  Ilon 
uyning  o‘rtasida  turgan  bir  kosa  sutga  yaqinlashib,  sutni  o‘z  domiga 
tortibdi, bir ozdan keyin ichgan sutni qaytadan kosaga qayt qilib tashlabdi. 
Buni  kuzatib  turgan  bemor  ilon  iniga  qaytib  ketgandan  keyin,  o‘zicha 
o‘ylab, bari bir o‘lar ekanman, tuzalishimdanku hech darak yo‘q, kel, shu 
zaharli  sutni  ichay-da,  o‘lsam  o‘lib  qo‘ya  qolay,  degan  qarorga  kelibdi. 
So‘ngra  u  sutni  simirib  ichibdi.  Lekin  bemor  o‘lmay,  aksincha,  tobora 
tuzala boribdi. Kundan-kunga tuzalib borayotganini sezgan bemor o‘zining 
o‘lmaganini,  balki  sog‘lig‘i  borgan  sari  yaxshilanayotganini  aytib,  e’tiroz 
bildirish niyatida Abu Ali ibn Sino oldiga boribdi. Ibn Sino uning ahvolini 
ko‘rib, juda hayron qolibdi va bemorga: 
–  Sen  ilon  qayt  qilgan  yegulikni  qachon  va  qanday  qilib  topding? 
Kasalingning  davosi  zaharli  ilonning  qayti  edi.  Uni  topishning  iloji 
bo‘lmaganidan u kuni men sening kasalingni ham so‘rab o‘tirmagan edim, 
debdi.  Shunda  kasal  Abu  Ali  ibn  Sinoga  qoyil  qolib,  bo‘lgan  voqeani 
batafsil gapirib bergan ekan. 
("Abu Ali ibn Sino. Afsonalar, 
rivoyatlar, hikoyatlar" nomli kitobdan). 
 
Bilib oling!  Ot  yoki  otlashgan  so‘zning  boshqa  so‘zlarga  bo‘lgan 
sintaktik munosabatini ko‘rsatuvchi ma’nolar va bu ma’nolarni ifodalovchi 
formalar  sistemasi  kelishik  kategoriyasi  deyiladi.  Otlarning  kelishik 
qo‘shimchalari  bilan  qo‘llanishi  turlanish  deyiladi.  O‘zbek  tilida  oltita 
kelishik mavjud. 
Bosh  kelishikdagi  so‘z  kim?  nima?  qayer?  so‘roqlaridan  biriga 
javob  bo‘ladi.  Bosh  kelishik  shakli  maxsus  morfologik  ko‘rsatkichga  ega 
emas. Gapda asosan, quyidagi vazifalarda keladi: