Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafedrasi anorganik kimyo

3.Karrali nisbatlar qonuni. 1804 yilda ingliz olimi D.Dalton modda tuzilishi to’g’risidagi atomistik tasavvurlarga asoslanib, karrali nisbatlar qonunini ta’rifladi: "agar ikki element bir-biri bilan bir necha birikma hosil qilsa, elementlardan birining shu birikmalardagi ikkinchi elementning bir xil massa miqdoriga to’g’ri keladigan massa miqdorlari o’zaro kichik va butun sonlar kabi nisbatda bo’ladi ."
Karrali nisbatlar qonuni juda ko’p misollar bilan isbotlandi.
Masalan: 1) azot bilan kislorod bir- biri bilan bir necha quyidagi birikmalarni hosil qiladi.
Formula m(N) m(O) 1qism Nga m(N)/m(O)
to’g’ri O
N₂O 28 16 0,57 1
NO 14 16 1,14 2
N₂O₃ 28 48 1,71 3
NO₂ 14 32 2,28 4
N₂O₅ 28 80 2,85 5
2) uglerod bilan vodorod birikmalarini olsak,
Formula m(C) m(H) 1 oism Cga H m(C)/m(H)
CH₄ 12 4 3 1
C₂H₄ 24 4 6 2
4.Ekvivalentlar qonuni. Tarkibning doimiylik qonunidan moddalar bir-biri bilan aniq miqdoriy nisbatlarda birikishi kelib chiqadi.
Masalan, 49 g sulfat kislota 32,5 g rux bilan reaksiyaga kirishganda 1 g vodorod ajralib chiqadi. Sulfat kislota o’rniga 36,5 g xlorid kislota olinsa ham o’shancha vodorod ajralib chiqadi. Ruxning o’rniga alyuminiy olinsa, 1g vodorod ajralib chiqishi uchun 9 g alyuminiy kerak bo’ladi. 
Moddalar o’zlarining ekvivalentlariga proporsional miqdorda reaksiyaga kirishadilar.
m₁|m₂=E₁|E₂
Kimyoviy elementning ekvivalenti deganda, uning 1 mol vodorod atomlari bilan to’liq reaksiyaga kirisha oladigan yoki kimyoviy reaksiyalarda uning o’rnini oladigan miqdoriga aytiladi.
E=A|V
A - elementning atom massasi,
V - valentligi.
Misni (Cu) ni ekvivalenti 64/2= 32 yoki 64/1 =64 ga teng. Alyuminiyni ekvivalenti 27/3=9 ga teng. 
Murakkab moddaning ekvivalenti deganda, 1 ekvivalent vodorod bilan yoki 1 ekvivalent har qanday boshqa modda bilan to’liq reaksiyaga kirishadigan modda miqdoriga aytiladi. Murakkab moddalarning ekvivalent massalari quyidagi formulalar bilan hisoblanadi:
E _MgO= 40/2= 20. E_HCl=36,5/1= 36,5 E(AlCl₃)= 133,5/3=44,5
Agar aniq biror reaksiya berilgan bo’lsa, moddaning ekvivalentini topish uchun uning molyar massasini reaksiyaga kirishgan vodorod va gidroksil ionlari soniga bo’linadi. Masalan:
H₃PO₄ + NaOH = NaH₂PO₄ + H ₂O E (NaH₂PO₄) = 98/1 = 98g
H₃PO₄ + 2NaOH = Na₂HPO₄ + 2H₂O E (Na₂HPO₄) ₌ 98/2 = 49g