Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafedrasi anorganik kimyo

Mishyak, surma va vismut.
Mishyak, surma va vismut erkin metallarga o’xshash, ular azot va fosforga o’xshamaydi. Lekin bu elementlarning muhim birikmalari, formulasi, xarakteri, strukturasi, ionlanish, elektron, oksidlanish-qaytarilish xarakteristikasi buyicha bu elementlarga o’xshaydi.
Mishyak – 5·10^-4 % miqdorda uchraydi. 1690 yil Shrider tomonidan ochilgan. Tabiatda As₄S₄– rvalger, As₂S₃ – surinigmat, FeAsS – mishyak kolchedani holida uchraydi.
Olinishi: Erkin holda mishyak uning metallik birikmalaridan suyuqlantirish orqali olinadi. ( Bunda mishyak pechda haydaladi, priyomnikda yig’iladi).
FeAsS = As + FeS
yoki metallik yoki sulfidli birikmalarini kisloroda yoqib, keyin qaytarib olinadi.
2FeAs + 3O₂ = Fe₂O₃ + As₂O₃
As₂O₃ + 3C = 2As + 3CO
Fosforga o’xshab bir qancha allotropik modifikatsiyalar holida uchraydi. Oddiy temperaturada metallik mishyak va kul rang mishyak barqaror. Juda tez sovutilsa sariq mishyak As₄ d=2,0 g/m³ hosil bo’ladi. Oddiy holda u sublimatsiyaga uchraydi. Elektr tokini o’tkazadi. Suvda erimaydi.
4As + 3O₂ = 2As₂O₃
2As + 5Cl₂ + 8H₂O = 2H₃AsO₄ + 10HCl
As va uning birikmalari kuchli zahar. As birikmalarida As^-3, As⁺³, As⁺⁵ sifatida uchraydi.
Vodorodli birikmalari.
As gidridi, arsin AsH₃, rangsiz juda zaharli gaz, chesnok hidi bor, suvda kam eriydi.
AsCl₃ + 6H = AsH₃ + 3HCl
Arsin mishyakni hamma birikmalarini vodorod bilan qaytarishda hosil bo’ladi.
6Zn + 6H₂SO₄ = 6ZnSO₄ + 12H; 12H + As₂O₃ = 2AsH₃ + 3H₂O
6Zn + 6H₂SO₄ + As₂O₃ = 6ZnSO₄ + 2AsH₃ + 3H₂O
AsH₃ t_s = -113,5ºC, t_qay = -55ºC, 1m³ havoda AsH₃ 10^-6gr. o’ldiradi. Arsin beqaror, qizdirilganda oson parchalanadi.
2AsH₃ = 2As + 3H₂
Bu xossasidan As ochishda foydalanadi, bunda chex alximigi Marsh 1836 yil As ochish usulini taklif qilgan.
As₂O₃ + 12HCl + 6Zn = 2AsH₃ + 6ZnCl₂ + 3H₂O 200-300ºC
2AsH₃ = 2As + 3H₂
Arsin parchalanadi, hosil bo’lgan As priborni sovuq joylarida yig’iladi, xarakterli qora massa bilan qoplanish beradi, bu «mishyak oynasi» deyiladi (10^-8gr.As).
AsH₃ to’la yonsa: 2AsH₃ + 3O₂ = As₂O₃ + 3H₂O
Dastlabki qisqa yonish: 4AsH₃ + 3O₂ = 4As + 6H₂O
Arenidlar: Cu₃As, Ca₃As₂ – arenidlar deyiladi.
Kislorodli birikmalari: As₂O₃, As₂O₅
As₂O_3-– mishyak angidridi mishyakni havoda yonishi yoki mishyakni rudalarini qizdirish orqali olinadi.
2FeAsS + 5O₂ = Fe₂O₃ + As₂O₃ + 2SO₂
As₂O₃ + 3H₂O = 2As(OH)₃ = 2H₃AsO₃ = H₂O + HAsO₂
Amfoter xarakteristikasi:
As₂O₃ + 6HCl = 2AsCl₃ + 3H₂O
As₂O₃ + 6NaOH = 2Na₃AsO₃ + 3H₂O
H₃AsO_3-– erkin holda olinmagan, faqat suvdagi eritmada mavjud, eritmada quyidagi muvozanatda bo’ladi:
H₃AsO₃ = H₂O + HAsO₂= H⁺ + AsO₂^-; k = 6·10 ^-10
As (III) birikmalari qaytaruvchilar, ular As(V) gacha oksidlanadi.
H₃AsO₄ – mishyak kislotasi odatdagi sharoitda qattiq modda, suvda yaxshi eriydi:
2H₃AsO₄ = As₂O₅ + 3H₂O
3As + 5HNO₃ + 2H₂O = 3H₃AsO₄ + 5NO
3As₂S₃ + 28HNO₃ + 4H₂O = 6H₃AsO₄ + 9H₂SO₄ + 28NO
H₃AsO₄ = H⁺ + H₂AsO₄^-
H₂AsO₄^- = H⁺ + HAsO₄^2- k = 5·10^-3
HAsO₄^2- = H⁺ + AsO₄^3-
Na₃AsO₄, NaHAsO₄, NaH₂AsO₄ 
HAsO₃ – metamishyak kislotasi, H₄As₂O₇ – piromishyak kislotasi, H₃AsO₄ va uning tuzlari
oksidlovchi.
K₃AsO₄ + 2KJ + H₂SO₄ = K₃AsO₃ + J₂ + K₂SO₄ + H₂O yoki
K₃AsO₄ + J₂ + 2KOH = K₃AsO₄ + 2KJ + H₂O
Mishyak sulfidlari:
2As + 3S = As₂S₃; 2As + 5S = As₂S₅;
2AsCl₃ + 3H₂S = As₂S₃ + 6HCl; 2AsCl₅ + 5H₂S = 10HCl + As₂S₅ 
Mishyak sulfidlarini sulfidlar ya'ni Na₂S, K₂S yoki (NH₄)₂S bilan ta'siri orqali suvda eruvchan
tiomishyak H₃AsS₃ – tioarsenit kislotasi va H₃AsS_4- tioarsenat kislota hosil bo’ladi.
As₂S₃ + 3Na₂S = 2Na₃AsS₃ natriy tioarsenit
As₂S₅ + 3Na₂S = 2Na₃AsS₄ natriy tioarsenat
As – birkmalari meditsinada, qishloq xo’jaligida, insektitsid sifatida ishlatiladi, As₂O₃ sichqonlarni o’ldiruvchi dori (kemiruvchilarni) sifatida ishlatiladi.
Surma
Kumush rang oq metall, qattiq, mo’rt, T_s = 630ºC, T_qayn = 1640ºC, elektr va issiqlikni o’tkazadi. Tabiatda: surma yaltirog’i, Sb₂S₃ – antimanit. Sb – qadim zamondan ma'lum.
2Sb₂S₃ + 9O₂ = 2Sb₂O₃ + 6SO₂ ; Sb₂O₃ + 3C = 2Sb + 3CO
Sb (sariq, Cl₂ eriydi) = Sb(qora, d=5.3) = Sb(kul rang, d=5.8) Sb qotishmalarga ularga qattiqlik berish uchun qo’shiladi. Sb, Pd, Sn qo’shilgan qotishma tipografik metall deyiladi yoki gart va tipografik shriftlar tayyorlashda ishlatiladi. O’z birikmalarida As, Sb ga o’xshaydi, undan metallik xossalari kuchliliga bilan farq qiladi:
2Sb + 6HCl = 2SbCl₃ + 3H₂
2Sb + 3H₂SO₄ = 2H₃SbO₃ + 3SO₂; Sb + 3HNO₃ = H₃SbO₃ + 3NO₂
SbH₃(stibin) – surma gidrid zaharli gaz, hidi H₂S ga o’xshaydi.
2SbH₃ = 2Sb + 3H₂
Sb ning metallar bilan hosil qilgan birikmalari aktimanidlar deyiladi: AlSb, GeSb, ZnSb – yarim o’tkazgichlar elektronikada ishlatiladi.
Sb₃O₃ – surma (III) angidridi, amfoter oksid, asosli xossasi kuchliroq.
Sb₂O₃ + 6HCl = 2SbCl₃ + 3H₂O
Sb₂O₃ + 3H₂SO₄ = Sb₂(SO₄)₃ + 3H₂O
Sb₂O₃ + 2NaOH = 2NaSbO₂ + H₂O natriy metasurmanit
Sb₂O₃ + 6NaOH = 2Na₃SbO₃ + 3H₂O natriy ortosurmanit
Surmanit kislota oq cho’kma Sb(OH)₃
Surmaning tuzlariga ishqor qo’shib olinadi:
SbCl₃ + 3NaOH = Sb(OH)₃ + 3NaCl
Bu cho’kma kislota va asoslarda yaxshi eriydi.
Surma (III) xlorid suvda oson gidrolizga uchraydi:
SbCl₃ + H₂O = Sb(OH)₂Cl + 2HCl
Sb(OH)₂Cl = SbOCl + H₂O
SbOCl – antimanil xlorid yoki surma oksixloridi.
Surma (V) oksidi. Kislotali xossaga ega. Sariq rangli suvda yaxshi eriydigan modda.
Sb₂O₅ + 3H₂O = 2H₃SbO₄ surma kislotasi
HSbO₃ – metasurmanat kislota
H₄Sb₂O₇ – pirosurmanat kislota
3Sb₂O₅ + 2KOH + 5H₂O = 2K[Sb(OH)₆]
3Sb₂O₃ + 4HNO₃ + 7H₂O = 6H₃SbO₄ + 4NO
Sb₂O₅+10HCl=2SbCl₃+2Cl₂+5H₂O