|
1952-yil 21—22-fevralda O’zbekiston Kompartyasinirig X plenumida «Respublikada mafkuraviy ish-arning ahvoli va uni yaxshilash choralari» degan masala ko’rib chiqildi. O’zbekiston Kompartiyasi KPSSning tarkibiy qismi sifatida uning g’oyaviy-tarbiyaviy sohadagi siyosatini, milliy madaniyatni cheklash, ziyolilarini -qatag’on qilish to’g’risidagi ko’rsatmalarini hayotga tad-biq qilish choralarini ko’rdi. Plenum o’z qarorida O’zbek adabiyoti va san'atining rivojlanishiga, milliy ziyolilar-ning ijodiy fikr yuritishiga katta ziyon yetkazdi. Plenum ijodiy va ilmiy muassasalardagi «millatchi»lar, «pail_ turkchi»lar, «kosmopolit»larni fosh qilish kompaniyasi-ning oliy nuqtasi bo’ldi, folklor asarlar, ayniqsa, «Alpo-mish» dostoni tabiatan zararli, xalqqa qarshi, chunJu o’tmishni «ideallashtiradi» deb ko’rsatdi. Plenum mada-niyat arboblarinigina emas, ijtimoiy fan olimlarini ham mafkuraviy xatolarga yo'l qo’yganlikda aybladi. Ular «tom ma'noda siyosiy va ishchanlik sifatlari jihatidan o’z vazifalariga to’g’ri kelmaydigan shaxslar» deb baholandi. Turob To’la, Shayxzodaning she'r va qo’shiqlari «g’oya-siz va axloqsiz» asarlar toifasiga kiritildi.
Bu partiya anjumani ilmiy va ijodiy ziyolilar vakilla-rini ta'qib qilishni kuchaytirishga turtki berdi. Bu O’zbek xalqining madaniyati 20—30-yillardagi singari yakson qilinishini anglatardi. Qatag’onlar yetkazgan ma'naviy zararning ko’lamini tasavvur qilish ham mushkul. «Navoiy» romani muallifi Oybekning boshi ustida ham bulutlar quyuqlashdi, chunki kimgadir O’zbek adabiyoti asoschisi Alisher Navoiyning Husayn Boyqaro Hirotda hukmdorlik qilgan davrda vazir bo’lgani, asarlari so’fizm falsafasi bilan sug’orilgani yoqmagan edi. Tarixiy o’tmishga bo’lgan bunday munosabat, o’tmishdagi atoqli shoir va olimlarning ijodiga ular yashagan davr sharoit-larini hisobga olmay, zamonaviy qo’pol nuqtai nazardan baho berish, ijod erkinligining yo’qligi adabiyot, san'at va O’zbek xalqining madaniyatiga misli ko’rilmagan zarar yetkazdi.
Qatag’on qilingan san'at, madaniyat arboblari totali-tar tartibot davrida avjga chiqqan o’zboshimchalifc qonunbuzarlik va bedodlik dastidan begunoh qurbon bo’ldilar. Lekin adolat, garchi tezda bo’lmasa-da, har qalay tiklandi. O’zbekiston madaniyatining asossiz qatag’on qilingan ko’pgina arboblari 1956-yilda shaxsga sig’inish fosh etilishi sharofati bilan oqlandilar.
Sovet davrida, shuningdek, urushdan keyingi yillarda O’zbek xalqi boshiga tushgan ko’p kulfatlar Stalin shaxsiga sig’inish bilan bog’liqdir. 30-yillarda qaror topgan shaxsga sig’inish bir kishining rolini ko’klarga ko’tarish bilan birga, hokimiyatga sig’inish va totalitar tartibotni keltirib chiqardi. Shaxsga sig’inish sharoitida hokimiyat oliy darajadagi qadriyatga aylanadi, uni boshqarayotgan shaxs jjohiylashtiriladi. Totalitar jamiyatning asosiy belgisi faqat davlat, uning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy ha-yotinigifla emas, kishilarning shaxsiy hayotini ham nazo-rat qilishdan iboratdir.
Shaxsga sig’inish Stalin vafotidan so’ng KPSS Markaziy Komiteti birinchi kotibi N. S. Xrushchev tashabbusi bilan 1956-yilda fosh qilindi. Stalin shaxsi bilan bog’liq barcha qora ishlar ochib tashlandi. 30—50-yillarda O’zbekistonda minglab rahbar xodimlar, ziyo-lilar, oddiy mehnatkashlar qatag’on qilingan, aholiga zulm o’tkazilgan edi. Muhim davlat ahamiyatiga molik masalalar ham Oliy Sovetda jo’ngina, munozaralarsiz, qo’i ko’tarish yo’li bilan hal qilinardi.
Shaxsga sig’inish sharoitida ijodiy fikr jilovga olindi. Chuqur ilmiy tadqiqotlar o’rnini Stalin asarlaridagi g'oyalardan tashqariga chiqmaydigan, sayoz yozilgan ilmiy risolalar egalladi. Tarixiy asarlarda barchaga ma'-lum faktlar, malumotlar kitobdan-kitobga ko’chib yurdi, arxiv hujjatlariga asoslangan asarlar yozilmas edi. Olimlarga bo’lgan va bo’layotgan hodisalarga erkin fikr bildirish huquqi berilmadi.
Shaxsga sig’inish va uning og’ir oqibatlarini tugatish maqsadida respublika huquq va vakolatlarini kengaytirish, qonunlarga qat'iy rioya qilish, rejalashtirish tizimini qayta qurish, demokratiya prinsiplarini tiklash tadbirlarini amalga oshirish rejalashtirildi.
Stalin shaxsiga sig’inish yillari rahbarlikning o’ta arkazlashtirilishi, nazoratning haddan ortiq kuchayti-rishi, milliy respublika rahbarlariga ishonchsizlik bilan qarash natijasida O’zbekiston respublikasining suvereniteti butunlay cheklangan edi. Shaxsga sig’inish oqibat-larini tugatish maqsadida respublikaning davlat, xo’jali^ va madaniy qurilishdagi huquqlari qisman kengaytirildj 1957-yilda sud tuzilishi, fuqaro, jinoyat va protsessual kodekslarni qabul qilish haqida qonunlar chiqarishni viloyat, ma'muriy-hududiy tuzilish masalalarini hal qilish ittifoqdosh respublikalar ixtiyoriga berildi. 0'zbe-kiston hukumati o’ziga berilgan huquqlardan foydalanib bir qancha viloyat va tumanlarni qisqartirdi, bo’shagan mablag’larni xalq xo’jaligini rivojlantirishga yo’naltirdi. Bu ishlarni amalga oshirishda O’zbekistonning o’sha paytdagi rahbari Nuritdin Muhitdinovning xizmati katta bo’lgan.
Milliy respublikalarning madaniy qurilish sohasidagi huquqlarini kengaytirishga doir bir qancha chora-tadbir-lar ko’rildi. O’zbekiston hukumatiga oliy o’quv yurtla-rining professor-o’qituvchilari tarkibi, yordamchi xodimlar shtatlarini va fakultet dekanlarining shtatli lavozimlarini va shu kabilarni tasdiqlash huquqi berildi. Oliy o’quv yurtlarining kadrlarga bo’lgan ehtiyojlarini belgilash, o’quv-metodik, tarbiya va ilmiy-tadqiqot ish-larini tashkil etish, moddiy ta'minot, qurilish, oliy o’quv yurtlarini pul bilan ta'minlash Ittifoq qaramog’idan respublika hukumati qaramog’iga o’tkazildi.
Xalq xo’jalik rejalarini tuzish quyida — kolxoz, sovxozlar, sanoat korxonalari va qurilishlardan bosh-lanadigan bo’Idi. Respublika hukumatiga davlat rejala-rining bajarilishi, kapital qurilish, moddiy-texnik ta'minotni amalga oshirish, mahsulotni realizatsiya qi-lishni tashkil etish va xo’jalik tadbirlarini pul bilan ta'minlash masalalarini hal qilish huquqi berildi.
Shaxsga sig’inishga qarshi kurashning boshlanishi, O’zbekiston respublikasiga ayrim huquqlar berilganligi milliy ziyolilar, ilm-fan, madaniyat xodimlari, adabiyot, san'at arboblarida erkinlikka umid uchqunlarini paydo qildi. Qatag’on qilingan ijodkorlarning temir sandiqlar-dagi «maxfiy» tamg’asi bosilgan asarlari, manbalar, arxiv hujjatlari olimlar foydalanishi uchun qisman ochil"1-Ijodiy faoliyat jonlandi.
30-yillarda qatag’on qilingan ayrim davlat va madaniyat arboblari oqlandi. Lekin bu jarayon sovet alvrida ziddiyatli kechib, u oxiriga yetkazilmadi.
Shaxsga sig’inishga qarshi kurash sharoitida mahalliy sovetlar, ijtimoiy tashkilotlarning faoliyatiga ham qisman jon kirdi. Kasaba uyushmalarining huquqlari qisman kengaytirildi. Fabrika, zavod, mahalliy kasaba uyush-jnalari komitetlariga ishlab chiqarish rejalarining loyi-halarini ishlab chiqishda qatnashish, ishchi va xiz-matchilarning mehnat sharoitini yaxshilash, moddiy-maishiy xizmat ko’rsatish bo’yicha olingan majburiyat-larning bajarilishi to’g’risida muassasa rahbarining bildirishini eshitish, kamchiliklarni tugatishni ma'muri-yatdan talab qilish, o’zini oqlamagan rahbarlarni o’zgar-tirish yoki jazolash masalalarini tegishli tashkilotlar oldiga qo’yish huquqi berildi.
Ijtimoiy tashkilotlar faoliyatini faollashtirishga qaratilgan chora-tadbirlar ishchilar, kolxozchilar, hunar-mandlar, xizmatchilar, ziyolilarning mehnat faolligini oshirish maqsadida amalga oshirildi. Biroq ma'muriy-buyruqbozlik sharoitida bu tashkilotlar faoliyati bo’g’ilib, rejalar qog’ozda qolib ketdi.
Respublikaga berilgan huquqlar dengizdan bir tom-chi edi. O’zbekiston respublikasi suvereniteti avvalgidek cheklanib qolaverdi.
Stalin shaxsiga sig’inish tugatildi, lekin u vujudga keltirgan hokimiyat tizimi, totalitar tartibot saqlamb qoldi. 50-yillar oxiridan boshlab Xrushchev shaxsiga sig’inish avj oldirildi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
