Annotation

 

 

 

 

 

 

III. 2. Boshlang’ich sinf o’quvchilarining ingliz tilida nutq ko’nikmalarni 

takomillashtirish usullari 

Maktablarda  boshlang’ich  sinf  o’quvchilariga  ta’lim  –  tarbiya  berishda  eng 

asosiy  vazifalardan  biri  o’quvchilarga  ona  tilini  o’rgatish  bilan  bir  qatorda  xorijiy 

---

tillarni  o’rgatish,  shu  nuqtaiy  nazardan  ingliz  tilini  o’rgatishdir.  O’quvchini  ingliz 

tiliga  qiziqtira  olish,  ingliz  tilida  nutqini  rivojlantirish,  nutqiy  munosabatga, 

muomalaga o’rgatishdir. 

Nutq  o’stirishning  asosiy  maqsadi:  o’quvchilarning  ingliz  tilidagi  og’zaki 

nutqini  rivojlantirishdan,  atrofdagilar  bilan  nutqiy  muloqotda  bo’lish  malakasini 

shakllantirishdan iborat. 

Nutq o’stirish vazifasi o’z ichiga bir qancha maxsus   vazifalarni oladi: 

1. O’quvchilarni sinf xonasi va tevarak-atrof bilan tanishtirish, nutqini o’stirish, 

lug’atini boyitish. 

2. Nutqning grammatik tomonini shakllantirish. 

3. nutqning tovush madaniyatini tarbiyalash. 

Lug’at  ustida  ishlash  ko’rgazmali  qurollardan  tahqari  sinf  xonasidagi 

ko’rgazmalardan  hamda  tevarak-atrof  bilan  tanishtirish  orqali  ham  amalgam 

oshiriladi.  O’quvchilarni  tevarak  -  tarofdagi  buyumlar,  hodisalar,  o’simliklar, 

hayvonot  dunyosi  va  hokozolar  bilan  tanishtirish  jarayonida  ularning  nomlarini, 

sifatlarini, hususiyatlarini ingilizcha so’zlar bilan aytamiz. 

Masalan:  

Buyumlarning  nomini  anglatadigan:  (things)  mirror  (ko’zgu)  camp  (taroq), 

soup  (sovun),  carteen  (gilam),  cupboard,  (shikaf)  bad  (kirovat),  tableclothe 

(dasturhon).  Vagetables:  (sabzavotlar  nomini  anglatadigan  carrot  (savzi),  cabbage 

(karam), turnip (shalg’om), cucumber (bodring). Fruits: (mevalar) apple (olma), pear 

(nok),  cherry  (olcha),  peach  (shaftoli),  banana  (banan),  grape  (uzum)  domestic 

animals (uy hayvonlari) rooster (xo’roz), hen (tovuq), horse (ot), cow (sigir), dog (it), 

cat  (mushuk),  goat  (echki).  Verbs  (harakatni  ifodalovchi)  washing  (yuvinmoq), 

cleaning  (tozalamoq),  doing  iron  (dazmollamoq),cooking  (pishirmoq)  va  boshqalar. 

Adjectives:  (sifatlari)  big  (katta),  small  (kichkina),  red  (qizil),  green  (yashil),  hot 

(issiq), cold (soviq) va hokazo so’zlar sozlar o’quvchilarning sinf xonasi va tevarak-

atrof  bilan  tanishtirish  jarayonida  o’quvchlar  lug’atiga  kiritiladi,  buning  natijasida 

ularning lug’ati boyitiladi, nutqi rivojlanadi. 

---

Ingliz  tili  darslaida  lug’at  bilan  ishlash  juda  muhim  bo’lib,  o’qituvchi 

o’quvchilarga  o’rtoqlari  bilan  ingliz  tilida  nutqiy  muloqotga  kirishib  keta  olishiga 

yordam  beradigan  tanlab  hamda    diologik  nutq  yordamida  ular  nutqiga  kiritib 

boradilar.  O’quvchilarni  so’zlarning  tarjimasini  tushunishga  o’rgatibgina  qolmay, 

balki bu so’zlarni nutqlarni faol ishkatishga ham odatlanib boradilar. 

 

Lug’at  tilning  qurilish  materiali  hisoblanadi.  Grammatika  esa  gapda 

so’zlarning o’zgarishi va ularning bog’lanish usullarini belgilaydi. Bundan tashqari, 

grammatika tilning qurilish modelini (so’z yasovchi, so’z o’zgartiruvchi) belgilaydi. 

 

O’quvchi ingliz tilining barcha grammatik shakllarini qancha erta o’zlashtirsa, 

u aqliy jihatdan ham, nutqiy jihatdan ham sunchalik tez rivojlanadi. Agar o’quvchida 

nutqning grammatik tomoni noto’g’ri shakllansa, aqliy rivojlanishi kechkadi. 

 

 O’qituvch  har  bir  mashg’ulot  va  o’yin  turlarida  bolalar  nutqidagi 

grammatik  xatolarni  tuzatishi  kerak.  O’z  vaqtida  tuzatilmagan  grammatik  xato  bola 

nutqida  mustahkamlanib,  uni  tinglayotgan  boshqa  bolalar  nutqida  ham  grammatik 

xatolarning  paydo  bo’lishiga  sabab  bo’ladi.  Biroq  maxsus  tashkil  etiladigan 

o’yinlarda  bola  nutqidagiu  yoki  bu  salbiy  jihatlarni  ogohlantirish  bo’yicha  ish  olib, 

bola  nutqida  paydo  bo’lgan  grammatik  hatolarni  o’z  vaqtida  bartaraf  etish  lozim. 

Mahsus  tashkil  etiladigan  o’yin  va  mashg’ulotlarda  bolaning  diqqati  faqat  kerakli 

Grammatik  shakllarga  jalb  qilinadi.  So’z,  uning  shakl  jihatdan  o’zgarishi,  so’z 

birikmasi  yoki  gaplar  ular  aqliy  faoliyatining  mazmuni  bo’lib  qoladi.  Bunday 

mashg’ulotlarni izchillik va ketma-ketlik bilan  olib barish natijasida  bolalar qanday 

gapirish  kerakligini  anglaydilar,  savodli  chiroyli  gapirishga  harakat  qiladilar.  Qulay 

ishchanlik ruhida tashkil etiladigan mashg’ulotlar bola diqqatini chalg’ib ketishining 

oldini  oladi,  ular  o’qituvchining  tushuntirishlarini,  ko’rsatmalarini  diqqat  bilan 

tinglaydilar,  o’rtoqlarini  nutqini  kuzatadilar.  Mashg’ulotda  nutq  namunasini  oladilar 

va  o’z  nutqlarida  undan  foydalanadilar.  Ko’pgina  o’quvchilar  o’z  o’rtoqlarining 

xatolarini tuzatishda o’qituvchining eng yaqin yordamchisiga aylanib qoladilar. 

Bolalar  nutqidagi  grammatik  xatolarni  ogohlantirish,  tuzatish  maqsadida 

tashkil  etiladigan  maxsus  mashg’ulotlar  olib  borishda  quyidagi  metodik 

ko’rsatmalarga amal qilish kerak: 

---

Ma’lum  bir  sinfda  tashkil  etiladigan  mashg’ulot  mazmunini  uzoq  muddatga 

mo’ljallab  tashkil  etish  kerak.  Mashg’ulot  uchun  bolalarning  o’zlashtirishlari, 

ishlatilashi  qiyin  bo’lgan  grammatik  kategoriyalarni  qayta  –  qayta  tashkil  etib 

mashqlar bajarish lozim. Bolalar oson va tez o’zlashtirgan birorta Grammatik formani 

(shakni)  qayta  o’rgatish  maqsadga  muofiq  emas.  O’qituvchi  yilning  boshida 

o’quvchilar  qanday  Grammatik  shakllarni  qo’llashda  qiynalishlarini,  xatoga  yo’l 

qo’yishlarini  aniqlab  olishi  kerak.  Buning  uchun o’quvchi nutqini kuzatadi,  alohida 

o’quvchilar uchun surali kartochkalar yoki biror - bir predmet yordamida o’tkaziladi.      

 

O’quvchilar  grammatik  shakllarni  doimo  to’g’ri  ishlatashlari  uchun  dinamik 

stereotipni  hosil  qildirish  kerak.  Buning  uchun  eshitgan  so’zini  kerakli  grammatik 

shaklda ko’p marta takrorlash zarur. Takrorlash sedan chiqarganlarini esga tushurish 

maqsadida emas, balki sedan chqarishning oldini olish uchun zarurdir, chunki esdan 

chiqarganni  qayta  tiklash  uchun  juda  ko’p  vaqt  sarf  etiladi.  Grammatik  jihatdan 

to’g’ri  shakllangan  nutq  malakasini  hosil  qilishning  sharti  bu  –  takrorlashdir.  Biror 

mavzu  mazmunini  to  bola  nutqidagi  grammatik  xato  turi  bartaraf  etilmaguncha 

takrolash zarur. 3-4 ta grammatik shakl ustida ishlash bo’yicha  mashgulot bir necha 

kun davom etishi mumkin. 

 

Grammatik  jihatdan  to’g’ri  nutqni  shakllantirish  bo’yicha    mashg’ulotlar 

ko’rgazmali  materiallar  yoki  ko’rgazmasiz  o’tkaziladigan  talimiy  o’yin  xarakteriga 

ega. 

 

Har  bir  boshlang’ich  sinf  uchun  dastur  mazmuniga  mos  talimiy  o’yinlar, 

mashqlar tanlanadi. Masalan:  

Birinchi  sinflar  uchun  “English  alphabet”,  “Numbers”,  “Domestic  animals”, 

“Family” va boshqalar. 

       Ikkinchi  sinf  va  undan  yuqori  sinflar  uchun    ”Verbs”,  “Jobs”,  “Body”, 

“Seasons”, “Months and weeks” va hokazolar. 

 

Bola nutqidagi xatolarni do’stona, xushmuomilalaik bilan tuzatish kerak. Hech 

vaqt  bola  nutqidagi  xatoni  takrorlash  yaramaydi,  yaxshisi  grammatik  shaklli  to’g’ri 

bo’lgan so’zlarni, talimiy o’yinlarni takrorlash joizdir, o’qituvchi dars davomida yoki 

---

turli  hil  o’yinlar  davomida  bola  nutqini  kuzatib  borishi  va  grammatik  xatolarni 

tuzatishi shart. 

 

Bola  nutqida  grammatik  xatolarni  dars  jarayonida  etarli  ovoz  tonida,  boshqa 

o’quvchilarga ham eshitarli qilab to’g’rilash kerak.    

 

O’quvchilarni grammatik to’g’ri gapirishga o’rgatish bilan bir qatorda nutqning 

tovush madaniyati ham o’rgatish lozim.  

 

Nutq  madaniyati  –  bu  bayon  etiladigan  fikr  mazmuniga  mos  tarzda  til 

vositalarining  barchasidan  (Tovush,  intonatsiya,  Grammatik  shakllar,  leksik 

urg’ulardan) foydalana olishdir. 

 

O’qituvchi  oldida  quyidagi  vazifalar  turadi:  o’quvchilarda  so’zlardagi 

tovushlarni  aniq,  to’g’ri  talaffuz  etishni  tarbiyalash,  ingliz  tili  orfoepiya  qoidalari 

asosida so’zlarni to’g’ri talaffuz etishni, aniq talaffuzini, bola nutqining ifodaliligini 

tarbiyalash. 

 

Biroq  nutqning  tovush  madaniyatini  tarbiyalash  bu  tovushlarning  to’g’ri 

talaffuzini  shakllantiish  ekan  deb  tushunmaslik  kerak.  To’g’ri  tovush  talaffuzini 

shakllantirish  nutqining  tovush  madaniyati  bo’yicha  ishlarning  bir  bir  qismigina 

hisoblanadi.  O’qituvchi  bolalarda  to’g’ri  nafas  olish  va  chqarishni,  ingliz  tilidagi 

hamma  tovushlarni  to’g’ri  talaffuz  etishni,  so’zlarni  aniq  talaffuz  etishni,  ovozdan 

to’g’ri  foydalanishi,  shoshilmasdan  nutqning  mazmuniga  qarab,  ifodali  gapirishni  

tarbiyalaydi. 

 

Nutqning  fonetik  va  orfoepik  jihatdan  to’g’riligi,  sozlashgan  vaqtida  to’g’ri 

nafas  olish  va  chiqarish,  ravshan  gapirish,  so’zlarni  to’g’ri  isjlatish,  ovoz  kuchi  va 

nutq suratini tartibga solish tushuniladi. 

 

Boshlang’ich  sinf  o’quvchilari  ingliz  tili  lotin  alifbosiga  o’hshab  ketganligi 

bois  ayrim  tovushlarni  almashtirib  yuboradilar.  Masalan:  “school”  [sku:l]  so’zini 

“schol”, “book” [bu:k] so’zni bok, “bag”[ba:g] bag . 

O’quvchilarga bilim va tarbiya berishada so’zlashuv nutqiga (dialog) o’rgatish katta 

ahamiyatga  egadir.  Bolada  so’zlashuv  nutqini  shakllantirish  –  bu  boshqalarning 

nutqini  tinglash  va  tushunish,  so’zlashishni  quvvatlash,  savollarga  javob  berish  va 

so’rashdir  (savollar  beris).  Bola  so’zlashuv  nutqining  rivojlanganlik  darajasi  uning 

---

lug’at  boyligiga,  tilning  grammatik  tomonini  egallaganligiga  bog’liqdir.  Bolaning 

so’zlashuv  nutqiga  o’rgatish  uning  madaniy  nutqni  egallagnli  darajasiga  ham 

bog’liqdir.  Masalan  ,  suhbatdosh  bilan  so’zlashayotgan  vaqtda  o’zining  va 

suhbatdoshining  nutqiga  doimo  e’tiborli  bo’lish,  suhbatdoshining  nutqini  also 

bo’lmaslik,  savollarga  odob  bilan  qo’l  ko’tarib,  ruhsat  berilgach  javob  berish,  “ha” 

yoki  “yo’q”  deb  qisqa  javob  bermay,  balki  shoshmay,  o’ylab,  so’ng  to’liq,  to’g’ri 

javob  qaytarishga  odatlantirish  lozim.  So’zlashganda  o’rtacha  ovozda  fikrni 

tushunarli  qilib  bayon  etish,  nutqning  yoqimli  bo’lishiga  e’tibor  berish,  so’zlaganda 

hamma  uni  miriqib  tinglashiga  o’rgatish,  shuningdek,  gapirayotgan  vaqtda  yerga, 

tevarak – atrofga qaramay, balki o’rtoqlariga qarab, ikki qo’lini yonga tushurib, erkin, 

samimiy so’zlashishga o’rgatishi va buni darsda bolalardan talab qilib borish zarur. 

Til  o’rganishning  asosiy  shakli  bu  mashg’ulotdir.  Nutq  o’strish 

mashg’ulotlarida bola o’z nutqini o’qituvchining namunaviy nutqi bilan taqqoslashga, 

boshq  bolalar  bilan  o’quv  materiallarini  bajarishga,  yani    o’qituvchining 

tushuntirishini,  hikoyasini  tinglashga,  birgalikda  rasmlarni,  diafilmlarni  ko’rishga 

suhbatlashishga,  didaktik  o’yinlarda  ishtirok  etishga,  birgalikda  o’ynashga  ma’lum 

bir obyektga diqqatini qarata olishga, navbat bilan gapirishga o’rganadi. O’quvchilar 

har  darsda  yangi  bilimlar  bilan  tanishdilar,  o’qituvchining  nutqiy  ko’rsatmasi 

orqalio’quv ishlarini bajarishga, o’z ishlariga baho berishga o’rganadilar.       

O’quvchilarning dars  davomida hammaga  eshitarli  qilib gapirishi  emas,  balki 

o’qituvchining  va  tengdoshlarining  nutqini  faol  tarzda  idrok  qilishi  va  tushunishi 

demakdir.  Imkoniyatg  qarab  ko’proq  bolalarning  ovoz  chqarib  gapirishlari,  fol 

nutqlari  uchun  sharoit  yaratib  berish  kerak.  O’quvchilarning  nutqiy  faolligini 

oshirishda  ko’rgazmali  qurollardan  oqilona  foydalanish  katta  ahamiyatga  ega. 

Shuningdek, faoliyatning xilma – xilligi, ularning turlarini o’zgartirib turilishi, o’yin 

usullari  ham  o’quvchilarning  nutqiy  faolligini  oshriradi.  To’g’ri  tanlangan  va 

tuzilgan, topshiriqlar ham nutq faolligini taminlovchi vositalardan biridir. Tarbiyachi 

savollar  va  topshiriqlar  berganda,  sinfdagi  hamma  o’quvchilarga  qarata  murojat 

qiladi,  zarur  bo’lganda  uni  takrorlaydi,  javob  beruvchiga  baland,  to’g’ri,  hammaga 

tushunarli qilib gapirish kerakligi haqida ko’rsatma beradi, nutqiy rivojlanishi har xil 

---

darajada  bo’lgan  o’quvchilardan  navbatma-navbat  so’raydi,  hadeb  bir  o’quvchidan 

so’rayvermaydi, sinfdagi o’quvchilarga javob berayotgan o’quvchining javobi to’g’ri 

yoki  nato’g’ri  ekanligini  nazorat  qilib  borishni  aytadi,  ularga  savol  bilan  murojat 

etadi: u to’g’ri gapirdimi? Yana nimalar haqida gapirishi kerak edi?  

  Shuningdek  o’qituvchi  darsda  nutqi  yaxshi  rivojlanmagan  o’quvchilarga  alohida 

e’tibor qaratishi kerak. Ayniqsa indamas, muloqat qilishni istamaydigan, o’zini tutib 

tura olmaydigan, ezma o’quvchilarga yakkama – yakka yondashishi kerak. 

 

Maktab  sanf  xonalarining    ham  ko’rinishi  alohida  o’rin  egallaydi.  Yani 

yorug’lik yetarli darajada bo’lishi, stollar, jihozlar o’quvchilar bo’yiga mos bo’lishi 

kerak.  O’quvchilarning  va  o’qituvchining  doimiy  o’tiradigan  joyi  bo’lishi, 

o’quvchilar  stolga  o’tirishganda    o’qituvchining  aniq  ko’rib  turishlari,  o’quvchilar 

o’qituvchiga,  o’qituvchi  esa  o’quvchilarga  qarab  o’tirishlari  kerak.  Sinf  xonasining 

havosi doimo yangilanib turishi lozim.